Cá mòi sông Thu, đặc sản quê tôi

Thế rồi, chuyến tranh hoạn loạn, gia đình tôi chuyển vào Sài Gòn (nay là Thành phố Hồ Chí Minh) để sống, cũng từ đó tôi không mấy khi được ăn cá mòi sông Thu nữa...

Vào những ngày trung tuần tháng Hai âm lịch năm Quý Tỵ - 2013, tôi lại có dịp về làng Thu Bồn nhân dịp lễ hội Bà Thu Bồn (từ ngày 11 đến 12 tháng 2), trong cơ may ấy tôi lại có dịp thưởng thức cá mòi sông Thu.

Cảnh mua bán cá mòi tại chợ Thu Bồn, xã Duy Tân, huyện Duy Xuyên, trong lễ hội Bà Thu Bồn năm 2013

Một số người lớn tuổi làng Thu Bồn cho biết: Hằng năm, không hiểu sao cứ vào lễ hội Bà Thu Bồn (ngày 11 và 12 tháng 2 âm lịch) cá mòi rất nhiều và đây cũng là lễ vật để dâng lên cúng Bà. Nếu trong năm đó vì lý do nào đó mà không đánh được cá mòi để dâng lên cúng Bà thì thiếu sót lắm… Đây là tập tục mà bao đời nay của người dân sinh sống hai bên vùng của con sông Thu Bồn.

Theo qui luật tự nhiên, vào khoảng những tháng mưa lũ ở miền Trung (từ tháng 9 đến cuối tháng 11 âm lịch), sau những trận lũ cá mòi lần lượt xuôi theo dòng nước mà về với biển. Thế rồi, bắt đầu vào trung tuần tháng Giêng hằng năm, cá mòi lại ngược dòng về với dòng sông Thu Bồn trên thượng nguồn để đẻ trứng sinh sản và sống ở đây trong vòng mấy tháng liền (đoạn từ Hòn Kẽm Đá Dừng thuộc huyện Hiệp Đức xuống tới khu vực hạ lưu vùng Đại Lộc và Duy Xuyên).

Nơi nhiều cá nhất là trong khúc sông (gần 1 km) thuộc làng Thu Bồn xã Duy Tân huyện Duy Xuyên. Các hộ dân chài thường đánh bắt cá mòi ở đây, nhờ vậy mà đời sống của bà con có phần khá hơn. Nếu gặp phải năm đánh được nhiều cá, bà con làm thêm món mắm cá mòi để dành ăn dần... Cá mòi còn là đặc sản để dân làng Thu Bồn chiêu đãi các khách thập phương hằng năm về dự lễ hội Bà.

Ở quê tôi, cá mòi mới thoạt nhìn trông giống với cá mương, nhưng thân mình nó to hơn. Con lớn nhất có thể gần nửa kilôgam, mình có đám trắng xanh, vẩy nhỏ, sống thành từng đàn và là loài cá ăn các thức ăn phù sinh, một số rêu trong nước.

Tùy theo sở thích của mỗi người mà có cách chế biến các món ăn từ cá mòi này như: Mì Quảng với nhân cá mòi. Cá mòi nguyên con chiên giòn. Cá mòi nướng lửa than hồng. Cá mòi luột. Cá mòi băm nhỏ viên nấu canh chuối chát, chuối lùn. Món cháo cá mòi đến món gỏi cá mòi...

Các món ăn từ cá mòi kể trên thì món nào cũng ngon, nhưng có lẽ ngon nhất mà không một người Quảng Nam nào không thích đó là món mì Quảng với nhân cá mòi.

Những người Quảng Nam, khi chế món mì Quảng cá mòi thường chỉ dùng bộ lòng của cá với toàn trứng rửa sạch rồi để ráo nước, thêm gia vị muối, ớt, hành, tiêu, bột ngọt. Bắc chảo lên bếp cho lửa thật nóng rồi đổ dầu phụng vào, khử cho hết mùi tanh bằng ít hành, tỏi. Sau đó mới đổ bộ lòng và trứng cá vào, đảo nhanh, thêm vài muỗng bột cốt dừa, bột gạo vừa sền sệt là được.

Món mì Quảng cá mòi sẽ hấp dẫn khi chan nước nhưn vào tô mì kèm theo những trứng của cá ăn kèm với rau sống búp chuối sứ, ớt xanh, bánh tráng nướng và ít đậu phụng rang giã bể đôi thì thật tuyệt hảo.

Cá mòi tươi.

Với món chả cá mòi thì công phu hơn. Khi vừa đánh bắt được từ sông về còn tươi rói, đem rửa sạch, dùng dao đánh bay sạch vẩy rồi băm thật nhỏ hoặc bỏ vào máy say nhuyễn ướp thêm gia vị muối, ớt, hành, tiêu, vài muỗng dầu phụng, bột ngọt. Bắc chảo đun nóng, đổ dầu phụng và cá vào chiên, sau chừng 15 phút thấy ngả màu là có món chả cá mòi thật ngon.

Còn với cá mòi nướng lửa than hồng thì cần làm trui nướng bằng tre già vót nhọn, đâm xuyên từ miệng xuống đuôi cá. Than củi dẽ rắn chắc bỏ vào nồi đất, quạt đỏ lửa hồng đều rồi đặt trui cá lên nướng. Việc nướng cá cũng cần chú ý, người nướng phải trở đều các trui cho cá vàng đều thì mới ngon. Những người sành điệu khi thưởng thức món này với nước mắm cá mòi bằng tỏi ớt, kèm theo vài ly rượu đế thì thật khỏi nói...!

Theo kinh nghiệm dân gian vùng quê Quảng Nam, đối với món cháo cá, nấu nước luột cá trước, sau đó bỏ gạo nếp, vài nắm đậu xanh vào nấu nhuyễn rồi thêm mắm, nuối, bột ngọt... Những người già, trẻ em còi xương biến ăn đến những sản phụ mới sinh còn yếu và thiếu sữa, khi ăn món cháo cá mòi thì người sẽ khỏe ra.

Những người Quảng Nam sành điệu, ngoài các món kể trên thì cá mòi hấp cũng xếp vào loại không thua kém chút nào. Cá mòi rửa sạch rồi đem hấp chừng 15 phút khi chín tỏa mùi thơm ngát. Ăn kèm với món cá hấp thường là bánh tráng và các loại rau: ngò, tần ô, rau húng, rau thơm đi kèm với nước mắm cá mòi bằng tỏi ớt thì ngon không chê vào đâu được.

Nguyễn Văn Sơn