Lên Mường Nhé vui Tết cùng người Hà Nhì

Vòng xòe đoàn kết là nét văn hóa không thể thiếu
trong mỗi dịp Tết của người Hà Nhì- ảnh T.L

Ấm áp xuân biên cương

Trong cộng đồng dân tộc Việt Nam, nhiều dân tộc có lễ đón tết riêng. Tết của người Hà Nhì ở Mường Nhé – Điện Biên tính lịch theo mặt trăng, như chúng ta thường gọi đó là Âm lịch. Lịch của người Hà Nhì mỗi năm gồm 12 tháng, tháng ít có 29 ngày, tháng nhiều có 30 ngày. Tết Có Nhẹ Chà là Tết Nguyên Đán của người Hà Nhì, diễn ra trước Tết Nguyên Đán của người Kinh chừng trên dưới hai tháng. Thời điểm đó là lúc thư nhàn nhất của người dân Hà Nhì nói riêng và người dân miền núi nói chung thường tổ chức đón tết ngay từ tháng chạp với nhiều phong tục cầu kỳ, nhiều lễ hội độc đáo cùng bản trường ca trữ tình LHáPàDí…..

Việc ăn Tết vào những ngày nào (cuối tháng 10 hay đầu tháng 11) không ấn định thành truyền thống như Tết của người Kinh, mà do Hội đồng già làng, trưởng bản bàn bạc và thống nhất để áp dụng cho từng năm; dựa trên các yếu tố: Thời tiết, mùa màng, khả năng kinh tế chung của mỗi gia đình… Theo ghi nhận của chúng tôi về phong tục tập quán đón tết của người Hà Nhì. Sau khi thời điểm đã được xác định, theo phong tục, buổi chiều hôm tất niên mỗi gia đình mổ một con gà để cúng tiễn biệt năm cũ. Đêm hôm đó được coi là đêm Giao thừa, khắp làng bản Hà Nhì tiếng giã bánh dầy, bánh trôi làm rung động cả một vùng rừng núi. Vào lúc đầu canh ba, nhà nhà thi nhau mổ lợn. Gọi là “thi” vì người Hà Nhì quan niệm nhà nào mổ lợn xong sớm thì sang năm sẽ phát tài phát lộc, cuộc sống no ấm, con cháu sum vầy. Thịt lợn được pha chế thành 3 thứ: xương riêng, nạc riêng và mỡ riêng. Bánh trôi chấm với mật ong rừng tinh khiết, màu hổ phách, dẻo như tơ, ngọt mà không khé, mùi thơm thật khó tả. Bánh chưng của người Hà Nhì được thay bằng bánh gù, hình ống, dài hơn một gang tay. Gia đình nào cũng nhồi lạp xường, lạp xường của người Hà Nhì ngon thơm đặc biệt, do có nhiều loại gia vị được chiết xuất từ các loài thảo mộc.

Các bà, các chị làm bánh dầy- ảnhT.L

Trong mấy ngày Tết, những người cao tuổi lập thành nhóm, nhóm này đi chúc Tết gia đình của nhóm kia, họ này đi chúc Tết họ kia, với những lời lẽ tốt đẹp và tình cảm chân thành. Tại bữa tiệc khoản đãi, người khách quý nhất sẽ được mời một mâm riêng. Trên mâm, một bên bày 6 chén rượu: 4 chén để “rửa” 4 chân tay, 1 chén “rửa” mặt còn 1 chén để uống. Một bên đặt 1 giỏ cơm, xung quanh giỏ cắm hoa mào gà, trong giỏ cơm có 1 khoanh thịt mỡ đã luộc chín, giữa khoanh thịt mỡ nhét sẵn mấy quả ớt đỏ. Người khách được quyền tự do lựa chọn, hoặc bên này hoặc bên kia. Sau khi chọn xong “phần” của mình, người khách vui vẻ đặt lên mâm mấy đồng tiền mừng tuổi rồi hát một bài, lời tự biên, mang nội dung cám ơn và cầu mong điều may mắn, hạnh phúc cho gia chủ.

Tết Nguyên Đán của đồng bào Hà Nhì diễn ra chừng 1 tuần lễ. Suốt 1 tuần đó, ngày cũng như đêm, khắp trong bản ngoài mường đâu đâu cũng tưng bừng, nhộn nhịp. Khi các bậc trưởng lão ngồi cạnh nhau bên mâm rượu, để ôn lại những câu chuyện về lai lịch dòng tộc từ 9, 10 đời trước; hoặc nói với nhau những ước nguyện sâu xa về dâu hiền cháu thảo, về kinh nghiệm mùa màng… Thì ở ngoài trời, các loại trống, chiêng, đàn, sáo cùng rộn rã vang lên…

Đậm đà bản sắc dân tộc

Sáng sớm, khi màn sương sớm còn đu mình trên những sợi tơ giăng giăng bên bờ suối trong bộ trang phục truyền thống đẹp nhất của mình, từng đôi nam thanh nữ tú tay giấu trong tay, mắt soi vào mắt, cùng say sưa nhảy những điệu sơn vũ được lưu truyền từ muôn kiếp cha ông. Sau những trò chơi đố lá dang dở, sau những cuộc hát đối nửa chừng và cuối cùng là sau những ngày vui Tết, rất nhiều lứa đôi đã trở nên tâm đầu ý hợp, thầm mong ngày “buộc chỉ cổ tay”…

Dân tộc Hà Nhì là một trong những dân tộc ít người sinh sống ở vùng đất biên giới phía Bắc. Trai gái dân tộc này có phong tục trùm kín chăn khi hát giao duyên tình tự với nhau mỗi khi tết đến xuân về. Theo phong tục của người Hà Nhì là không cho người khác nhìn thấy con trai giao duyên với con gái. Trùm chung chăn kín nhưng họ vẫn giữ được ranh giới nhất định, bởi vì luật tục của người Hà Nhì rất khắt khe với những cô gái chưa chồng. Thanh niên Hà Nhì được tự do kết hôn, nếu bạn gái yêu mình thì chàng trai dẫn về nhà thưa chuyện với cha mẹ xin cưới làm vợ. Tôi đã từng được nghe kể về lễ cưới hỏi của người Hà Nhì, lễ dạm hỏi gồm ba bước. Lần đầu người mối mang một chai rượu, quả trứng và hai gói cơm nếp sang nhà gái nói chuyện về việc cưới xin. Lần hai, ông mối mang thêm một đồng bạc trắng biếu cô dâu tương lai. Lần thứ ba, ông mối sang xin nhà gái định ngày cưới.

Cúng dụng cụ để sang năm mới làm ăn suôn sẻ hơn- ảnh T.L.

Người Hà Nhì còn có hình thức cưới không qua lễ hỏi. Trai gái yêu nhau tự định ngày cưới. Người con trai nói trước với bố mẹ mình điều đó, còn người con gái có thể không nói cho bố mẹ biết vì lễ cưới này thường xảy ra khi bố mẹ cô gái không đồng ý cuộc hôn nhân. Lễ cưới được tổ chức giống như lễ cưới lần thứ nhất của hình thức cưới có đi hỏi. Trong trường hợp này không cần tổ chức lễ cưới lần hai nữa.

Trong những nét đẹp mang đậm nét văn hóa của người dân tộc Hà Nhì, đến nay lễ cưới của người Hà Nhì vẫn được duy trì khá phổ biến. Và một điều ít người biết, là các cặp vợ chồng người Hà Nhì rất ít khi bỏ nhau. Nhiều ý kiến cho rằng, vì lễ cưới khắt khe và phong tục còn mang đậm tính lễ nghĩa, gia giáo nên chuyện bỏ nhau gần như là rất hiếm ở đồng bào dân tộc ít người này…

Ban đêm, cả bản cùng tham gia điệu múa xòe rộn ràng- ảnh T.L.

Ngày mai đây, chúng tôi phải nói lời chia tay với người Hà Nhì ở Mường Nhé để đến với cuộc hành trình ký sự Tây Bắc. Vì vậy, đêm nay bên bếp lửa hồng trong những ngày đầu xuân năm mới chúng ta cùng nắm tay nhau thật chặt, thật ấm áp trong tiếng hò dô “tố xà ” cùng lời chúc luôn luôn “chú mừ chú xá , kha pi pô” – chúc mừng năm mới, chúc mừng sức khỏe.

Có người hỏi tôi, sau bao chuyến đi nhọc xác, nhọc lòng, tôi nhận về cái gì? Nhiều thứ lắm, đâu chỉ một vài câu nói và trả lời trọn vẹn. Bao chuyến đi mùa xuân, là bấy nhiêu trải nghiệm nghĩa tình, nơi chúng ta nối dài cánh tay với đồng bào dân tộc và thêm ấm đượm mỗi khi nghĩ về các hành trình. Và bạn tin không, nếu một ngày nào đó, bạn lên Mường Nhé vui Tết cùng người Hà Nhì nơi thượng nguồn biên ải, bạn sẽ thấy cảm nghiệm sâu hơn lời tôi nói. Đi không bao giờ là đủ.

Đi rồi lại muốn đi nữa và hành trình nối tiếp hành trình. Khi tiết xuân đang ấm đượm trên từng cuống hoa và một điều gì đó đang lớn dần lên trong lòng mình. Chỉ có những chuyến đi, mới giúp chúng ta mở rộng thế giới, và thêm yêu người, yêu đời,

yêu từng dẻo đất nhỏ biên cương.

Đắc Nguyên