Một “bảo tàng lối sống"

2. Gia đình họ Phạm ở Châu Khê (Bình Giang - Hưng Yên) có nghề lọc vàng cha truyền con nối. Từ đời bố chồng bà Tề mới lên Hàng Bạc lập nghiệp. Thủa ấy, những người vùng Kim Bôi (Hòa Bình) hay mang “vàng cốm” lên phố cổ đổi lấy quần áo và thức ăn. Những mẩu vàng mới đào lên từ lòng đất được những người phố tranh nhau mua. Họ mang sang nhà ông Quảng Thái thuê lọc thành vàng bốn con chín. Một lạng vàng được năm lá rưỡi vàng gói trong giấy dầu. Nghề lọc vàng ăn nên làm ra, ông Quảng Thái mua ngôi nhà ống thông hai mặt phố Hàng Bạc và Đinh Liệt làm tư gia. Năm 1945, ông cho sửa nhà nhưng rồi chiến tranh chống Pháp nổ ra nên mãi tận năm 1949 mới hoàn thành. Ngôi nhà được xây dưới sự giúp đỡ thiết kế của kiến trúc sư Phạm Khắc Hệ. Được sự thiết kế của người kiến trúc sư tài hoa đã biến ngôi nhà ống đơn thuần trở thành ngôi nhà kết cấu hai tầng với 16 phòng mang đậm phong cách trường phái kiến trúc Đông Dương – một kiến trúc sáng tạo kết hợp hài hòa hai nền văn hóa Pháp và Việt. Kiến trúc kiểu Pháp biểu hiện ở cầu thang gỗ, nhà nhiều phòng, những chiếc cột với nhiều ô cửa kính mờ. Kiến trúc Việt lại đậm ở mái nhà lợp ngói, uốn cong vút ở đầu đao. Dấu ấn văn hóa Việt có thấy rõ ở mỗi góc đầu đao có gắn hình bóng mây cách điệu. Điều đặc biệt của triền mái là do thế đất không được vuông khiến một góc mái không thể xây dựng đầu đao dài và cong bình thường như ba phần còn lại; vì thế, một góc mái có những hai đầu đao để khỏi khuyết, hợp phong thủy. Diện tích mảnh đất là 560m2, trong đó khuôn viên vườn chiếm tới 200m2. So với nhà vườn Huế thì nhà vườn 115 Hàng Bạc có diện tích nhỏ hơn. Nhưng đây lại là phố cổ Hà Nội-chỉ dành cho buôn bán chứ không phải để nghỉ ngơi như vùng ngoại ô Kim Long ven sông Hương. Vì thế mà ngôi nhà vườn 115 Hàng bạc trở nên nổi tiếng có tên trong rất nhiều sách hướng dẫn du lịch phố cổ, tiêu biểu như cuốn The 36 Guild streets area Hanoi’s Ancient Quarter của Nhật Bản. Khác với nhà vườn Huế, khu vườn nhà 115 Hàng Bạc rộng xanh mát với các loài cây hoa, lộc vừng, tre đằng ngà, trúc quân tử... đều là bổ dưỡng tinh thần. Nội thất trong ngôi nhà khiến nhiều khách tham quan ngưỡng mộ. Đoàn du khách Pháp từng kinh ngạc trước bộ salon có họa tiết theo phong cách Louis XIV. Cạnh bàn thờ gia tiên là chiếc bình gốm pháp lam đặc trưng thời Nguyễn có tuổi thọ hơn trăm năm. Một đôi câu đối làm bằng gỗ có lai lịch rõ ràng: Năm Bảo Đại thứ nhất (1926)… Thời gian đi qua, giờ đã gần hết thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI, những di vật của đầu thế kỷ XX trong ngôi nhà cổ này quả là vô giá nếu đặt trong bối cảnh Hà Nội trong quá trình đô thị hóa vũ bão. 3. Những con người sinh ra và lớn lên trong ngôi nhà 115 Hàng Bạc ít khi nói về những di sản vật chất đáng giá tiền tỉ. Với họ, chúng vẫn chỉ là những đồ vật. Điều họ trân trọng hơn và luôn lo sợ mất đi là nếp sống, gia phong của người Hà Nội. Nếp sinh hoạt trong nhà ngày hôm nay vẫn giữ như đầu thế kỷ trước. Người trong nhà đi lại không gây tiếng ồn, không ai nói to, khi hỏi và trả lời đều thưa gửi. Ai đến thăm nhà đều xem là khách quý. Khách đến, đôi khi chỉ xem rồi đi ngay nhưng gia chủ vẫn tận tình dẫn đi thăm quan và lại còn thay nhau làm “hướng dẫn viên du lịch”. Bên bàn trà là ấm nước vối quen thuộc pha thêm nước chanh có vị là lạ, ông Giao dẫn chuyện nếp sống xưa bằng một vấn đề “thời sự”: “Bây giờ người ta kêu khó kiếm ôsin… Gia đình chúng tôi thì khác, chúng tôi đối xử với người giúp việc như người nhà. Các cụ nhà tôi làm ăn thật thà, lọc vàng đúng tiêu chuẩn và lấy tiền công phân minh. Chữ tín trong làm ăn có từ nếp nhà mà ra. Những người giúp việc gọi ông bà chủ là “cậu”, là “mợ” như cách anh em chúng tôi vẫn gọi cha mẹ. Ngày xưa, vàng lá sau khi lọc bày la liệt trên sập không bao giờ mất. Người giúp việc gái nhà tôi phải lòng anh bếp được cậu mợ tôi cho làm lễ cưới đàng hoàng. Người giúp việc trai tản cư theo gia đình trong kháng chiến xin phép nhà chủ gia nhập Việt Minh. Có người ôm bom ba càng hy sinh anh dũng. Người khác sau chiến tranh còn sống, làm lãnh đạo Đoàn thanh niên thỉnh thoảng vẫn tới thăm hỏi sức khỏe “mợ”. Chúng tôi luôn sống theo lời dặn tổ tiên như câu đối trong nhà: “Cư gia hữu hằng quy trịnh công tương nhẫn/Xử thế vô biệt pháp liễu thứ lâu khiêm” tạm hiểu là “Trong nhà có quy định không đổi là luôn coi trọng tính công bằng và tính nhẫn/Ứng xử không gì bằng khiêm tốn, mềm mại như cành liễu”. Hẳn là bất cứ ai nghe xong những lời kể của ông Giao đã có thể hiểu phần nào về cái gọi là sự thanh lịch của người Hà Nội mà lâu nay sách báo hay nhắc đến. Những người bi quan cho rằng: Nét đẹp đối nhân xử thế của người Hà Nội đã lui vào dĩ vãng, đôi khi nhắc lại như là một sự hoài niệm. Thực ra, dù thời thế thay đổi, phẩm tính đó chỉ thu hẹp lại, tồn tại bền bỉ trong những gia đình lâu đời ở Hà Nội. Những gia đình đó chính là những “bảo tàng lối sống" - đó là điều mà gia chủ ngôi nhà vườn ở Hàng Bạc vẫn nhắc lại trong những lời cuối trước khi tiễn khách ra về. TRẦN HOÀNG HOÀNG