Nhà tù 'êm ái' nhất thế giới ở Na Uy

"Anh có muốn uống một chút cà phê không?" Đó là một buổi sáng lạnh buốt trên một chuyến phà đến Bastoy, một nhà tù trên đảo ở Na Uy. Hai công nhân lực lưỡng trên phà chào đón một nhà báo bằng một tách cà phê nóng. Khi được hỏi có phải họ làm việc cho công ty phà địa phương không, họ trả lời: "Không, chúng tôi là tù nhân." Một người đang bị kết án 14 năm vì tội cố sát. Người kia, chín năm vì "ma túy và bạo lực". Phà cập bến và không có ai xung quanh cả. Vậy là người đàn ông này có thể dễ dàng chạy trốn nhưng không làm. Hầu như không ai cố gắng chạy trốn khỏi nhà tù Bastoy cả.

Nó được gọi là "nhà tù đẹp nhất thế giới", nhưng vẫn chưa đủ. Phòng giam thì thoải mái. Tù nhân có thể lang thang nơi nào họ thích trên đảo, đi trượt tuyết băng đồng vào mùa đông và câu cá vào mùa hè. Miễn họ giữ bãi biển sạch sẽ, họ sẽ được sử dụng nó (xem ảnh). Tuy nhiên, điều tuyệt vời nhất về Bastoy không phải là nó đối xử với tù nhân như những con người, mà nó đối xử với họ như những người trưởng thành.

Nhà tù ở những nơi khác trên thế giới cố ngăn tù nhân rờ vào bất kỳ mảnh kim loại nào có thể được mài giũa thành vũ khí. Tù nhân ở Bastoy đi vòng quanh với búa, rìu và cưa xích. Họ chặt cây để làm đồ nội thất, trồng rau và chăn nuôi. Họ từng giết mổ bò nhưng những quy định của đạo luật an toàn và sức khỏe của Na Uy khiến việc này không có lợi về mặt kinh tế nếu không giết mổ với quy mô công nghiệp.

Tóm lại, các tù nhân được trông đợi tự chăm sóc bản thân. Nếu họ không chăm nom rừng, nó sẽ bao phủ hòn đảo. Nếu họ không chăm sóc cánh đồng, cây trồng sẽ chết, Tom Eberhardt, ngài thống đốc đã nói như vậy.

Các tù nhân không bắt đầu án tù của họ tại Bastoy. Họ phải trải qua thời gian bị giám sát thông thường và nộp đơn xin được thuyên chuyển, phải thuyết phục được các cai tù rằng họ mong muốn được cải tạo. Trong một nhà tù bình thường, các tù nhân được chăm sóc đến tận răng, ông Eberhardt cho biết. "Họ chỉ được quyết định ba hoặc bốn lần mỗi ngày, chẳng hạn như khi nào thì đi vệ sinh." Tại Bastoy, họ gần như được quyết định mọi chuyện nếu họ được cho tự do. Bằng cách giảng dạy về trách nhiệm của tù nhân, nhà tù Bastoy hướng đến mục đích "tạo ra những hàng xóm tốt" trong tương lai.

Na Uy có tỷ lệ tái phạm tội thấp nhất trong những quốc gia vùng Scandinavia: hai năm sau khi ra tù, chỉ 20% tù nhân bị kết án lại. Ngược lại, một nghiên cứu ở 29 bang của Mỹ cho thấy tỷ lệ tái phạm gần gấp đôi. Điều này bất chấp thực tế là Na Uy dành nhà tù cho những trường hợp nặng có khả năng tái phạm cao. Tỷ lệ giam giữ ở đây là 74 trên 100.000 người, khoảng một phần mười tỷ lệ này của Mỹ.

Khi tham quan nhà tù Bastoy, du khách Mỹ thấy sốc khi cảm nhận bầu không khí nơi đây. Tại sao an ninh lỏng lẻo vậy? Những hàng rào điện tử chết người và lính gác với súng đâu? Trong khi tại một nhà tù ở thị trấn Indian Springs, Bang Nevada, phóng viên được khuyên không mặc màu xanh vì đó là màu sắc của bộ đồng phục tù. Thường thì không có vấn đề gì, viên chức báo chí đã giải thích, nhưng nếu có bạo loạn, bạn sẽ không muốn một cai tù có vũ trang nhầm lẫn bạn với một tù nhân gây bạo loạn.

Điều gì khiến nhà tù tồi tệ

Theo Roy Walmsley Viện Nghiên cứu Chính sách Tội phạm, hiện có ít nhất 10,3 triệu tù nhân trên toàn thế giới. Hàng năm số lượng tù nhân được ra tù rất nhiều và số được ân xá hay quản chế tại gia còn nhiều hơn. Loại trừ các nước như Bắc Triều Tiên và Eritrea những quốc gia có rất nhiều trại lao động cưỡng bức nhưng không công bố dữ liệu và tính luôn cả con số thấp hơn thực tế của Trung Quốc do số liệu tổng số người đang bị giam chờ phiên tòa chưa được tiết lộ.

Từ năm 2000, số tù nhân trên toàn thế giới đã tăng 20 phần trăm, trong khi dân số thế giới tăng 18 phần trăm. Nam Mỹ, Đông Nam Á và Trung Đông chứng kiến sự gia tăng rất lớn tổng số tù nhân tuần tự theo tỷ lệ phần trăm như sau 145%, 75% và 75%. Ở châu Âu, tổng số tù nhân giảm 21%. Trong cùng thời kỳ, tỷ lệ tội phạm giảm xuống trên toàn thế giới.

Nhiều nhà tù là địa ngục; đôi khi là do cố ý. Trong các nhà tù ở Syria, các nhà bất đồng chính kiến bị đánh đập, bị chích điện, bị nghiền trên một tấm bảng gấp gọi là "thảm bay" và treo hàng nghìn phút sau hai phút "thử thách". Phổ biến hơn là những nhà tù tồi tệ vì quá tải và quản lý kém, do đó, tù nhân hay (quản tù) hung hăng có thể làm những gì họ thích.

Ví dụ, ở một số nhà tù ở Braxin, số lượng lính tuần tra trên chu vi của nhà tù vượt xa yêu cầu tuần tra nhưng lại để các tên trùm băng đảng chi phối hoạt động bên trong. Tù nhân được tự do điều hành đế chế kinh doanh ma túy của chúng bằng điện thoại di động. Trong hai tuần đầu năm 2017, khi các băng nhóm đối thủ đánh nhau ranh giành quyền lực, ít nhất 125 tù nhân đã bị giết chết trong các cuộc bạo loạn này ở Braxin.

Trên toàn thế giới, nhà tù quá tải trở thành chuẩn. Cần xây thêm nhà tù, nhưng sau hết chính phủ luôn nhận rất ít phiếu tán thành chi tiền để làm cho cuộc sống bọn tội phạm thoải mái hơn. Theo báo cáo mới nhất từ các nhà tù khắp nơi trên thế giới của Tổ chức Cải cách Tội phạm Quốc tế thì 58 phần trăm nhà tù của 198 quốc gia cung cấp dữ liệu hoạt động với 100 phần trăm công suất, khoảng 40 phần trăm quá tải lên với 120 phần trăm công suất và 26 phần trăm hoạt động trên 150 phần trăm công suất.

Mỹ giam nhiều tù nhân hơn bất kỳ quốc gia nào khác (xem biểu đồ 1). Tuy nhiên, xu hướng gần đây là hướng tới sự khoan hồng. Tỷ lệ người trưởng thành ở Mỹ bị giam giảm từ đỉnh điểm 1 trên 100 người năm 2008 xuống còn 1 trên 115 người năm 2015. Một số tiểu bang đã cố gắng tìm các lựa chọn khác để giam giữ tội phạm không bạo lực, một phần để tiết kiệm tiền và một phần vì họ đi đến kết luận rằng giam quá nhiều người trong một thời gian quá lâu không làm cho xã hội an toàn hơn. John Tilley, Tổng trưởng lý của Kentucky đã nói: “Nhà tù ở Kentucky đầy tù nhân làm chúng ta nổi giận chứ không phải tù nhân làm chúng ta sợ hãi.”

Nhưng đối với nhiều người, mục đích của việc giam giữ là làm giảm các thiệt hại do bọn tội phạm gây ra. Nhà tù có thể làm điều này theo ba cách. Thứ nhất, họ kiềm chế: một tên côn đồ đằng sau song sắt không thể đột nhập vào nhà bạn. Thứ hai, họ ngăn cản: viễn cảnh bị giam khiến những người phạm tội tiềm năng nghĩ kỹ hai lần trước khi định làm gì sai. Thứ ba, họ cải tạo: dưới sự giám sát của nhà nước, tội phạm có thể được dạy dỗ để có thói quen tốt hơn.

Một số bọn tội phạm quá nguy hiểm đến nỗi cần phải bị giam. Nhưng rồi cũng đến ngày họ được ra tù. Hãy xem trường hợp của Tore (không phải tên thật của anh ta), một tù nhân ở Bastoy. Anh ta đã có 20 năm buôn bán ma túy, uống rượu và tiệc tùng. Một ngày nọ, khi đang phê một loại ma túy cực mạnh sau ba ngày không ngủ, Anh ta đã tấn công hai người bạn bằng dao, không vì lý do gì cả - mà thực ra chỉ để lấy một số quần áo đắt tiền. Anh ta bị bắt, bị buộc tội và lại tham gia một vụ đánh nhau khi đang chờ bị kết án. Cuối cùng anh bị kết án 14 năm tù vì tội cố sát ba người và đang cố bán vài kg thuốc phiện.

Trong vài năm đầu bị giam ở một nhà tù kín, anh ta tức giận và đổ lỗi cho "mọi người" vì hoàn cảnh của mình, anh nói. Nhưng sau đó anh đã tham gia một khóa học với một tư vấn viên người từng có “một cuộc đời phạm tội” trước đây. Cô ấy đã nói chuyện với anh về sự hối tiếc của anh đối với những gì anh đã làm, và thuyết phục anh không bao giờ chạm vào rượu nữa. Phải mất nhiều tháng anh mới thẩm thấu hết những gì cô ấy nói. "Nó giống như tìm được tự do vậy," anh nhớ lại.

Tại Bastoy anh đã học làm mộc. Anh ấy có lẽ sẽ được ân xá sau ba năm nữa. Anh hy vọng sẽ có một công việc sau khi ra tù. Các tù nhân ở Bastoy có thể bắt đầu đi làm bên ngoài nhà tù 18 tháng trước khi họ được thả ra - mục tiêu là để đảm bảo rằng mọi người từng ở tù đều có một mái nhà, thu nhập và việc gì đó để làm. (Ở Mỹ, một số tù nhân được thả ra sau một thời gian dài bị giam cầm sẽ được cấp một ít quần áo và tiền tàu xe.) Cuối cùng Tore dự định mở một tiệm mộc sau khi ra tù. Tore có một quan điểm hay về hoàn lương: "Tôi chỉ muốn trở thành một người bình thường và được đóng thuế".

Jane Phan (Dịch The Economist)