Thầy Hiến giảng thơ Mai-a...

Vốn là người say mê thơ từ nhỏ nên nghe thầy Hoàng Ngọc Hiến giảng thơ Mai-a, tôi như nuốt lấy từng lời. Không sôi nổi như thầy Nguyễn Khắc Phi, không đĩnh đạc như thầy Phùng Văn Tửu, không nhỏ nhẹ cuốn hút như thầy Hoàng Tiến Tựu, không hùng hồn như thầy Trần Duy Châu…, thầy Hiến giảng chậm rãi, giọng hơi khàn nhưng mỗi từ, mỗi ngữ, mỗi câu thầy mà nói ra, tôi có cảm tưởng là đã được thầy nghiền ngẫm khá kĩ lưỡng.

Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến tại lễ kỷ niệm 30 năm Trường viết văn Nguyễn Du (1979-2009), ngôi trường thầy tham gia sáng lập và làm hiệu trưởng đầu tiên. Ảnh:VĂN KHOA

Dịch và giảng thơ Mai-a không dễ. Thầy Hoàng Ngọc Hiến là người Việt Nam đầu tiên dịch tương đối trọn vẹn những tác phẩm chính của nhà thơ Mai-a từ nguyên bản tiếng Nga ra tiếng Việt. Sau này, đọc những dòng tâm sự của thầy, tôi mới biết thầy bắt tay vào việc dịch thơ Mai-a ngay từ khi đang học ở Liên Xô (trước đây). Theo thầy, Mai-a dùng nhiều ước lệ và những luật chơi của nghệ thuật thơ ca nên dịch rất khó. Thầy phải nhờ những người bạn Nga tận tình giúp đỡ mới dịch được một cách tương đối thanh thoát. Khi giảng cho chúng tôi, thầy chủ yếu trích dẫn những bài thơ thầy dịch. Ấn tượng nhất là tiết giảng về Trường ca Lê-nin. Lê-nin từng nói là không thích thơ Mai-a. Mai-a cũng biết điều đó nhưng khi Lê-nin mất, không có nhà thơ nào viết về Lê-nin xúc động như Mai-a. Nhà thơ mở đầu bản trường ca: "Thời gian! Tôi bắt đầu kể chuyện Lê-nin...". Và thầy giảng: Sở dĩ Mai-a chọn thời gian để kể chuyện Lê-nin vì thời gian là vĩnh cửu. Chuyện của người bất tử chỉ có thời gian là người lưu giữ lâu dài nhất, bảo đảm nhất, chắc chắn nhất. Rồi thầy đột ngột liên hệ trường ca Theo chân Bác của nhà thơ Tố Hữu vừa mới đăng trên Báo Văn nghệ năm ấy (1970). Trong bản trường ca này, Tố Hữu cũng mở đầu: "Tháng năm ơi, có thể nào quên/Hàng bóng cờ tang thắt dải đen…". Tố Hữu cũng đang kể chuyện Bác Hồ với thời gian. Một sự trùng hợp ngẫu nhiên của hai nhà thơ lớn. Khi giảng về đoạn Mai-a tả đám tang Lê-nin, thầy chỉ xoay quanh phân tích “môi trường nước”. Đó là nước mắt của các cụ già. Đó là cảnh tuyết rơi dày đặc… Và thầy liên hệ “môi trường nước” trong bài thơ Bác ơi của Tố Hữu:

Suốt mấy hôm rày đau tiễn đưa

Đời tuôn nước mắt, trời tuôn mưa…

Giảng tổng quan về Mai-a, thầy Hoàng Ngọc Hiến nhấn mạnh cho chúng tôi tính chiến đấu và ý nghĩa xã hội vô cùng sắc bén của thơ ông. Thầy đơn cử hai bài mà thầy hết sức tâm đắc. Hai bài đó là Tài liệu phổ thông cho những người học nịnh và Những người loạn họp. Với Những người loạn họp, thầy đã chuyển hóa khá tài tình chất hóm hỉnh của Mai-a sang thơ Việt, khiến cho chúng tôi khi nghe thầy đọc không nhịn được cười. Đặc biệt là đoạn cuối: "Tôi xông đến hội trường/ Và tôi thấy/ Toàn nửa người ngồi đấy/ Những nửa người kia đâu?/ Ôi ma quái!/ "Chém người!"/ "Giết người!"/ Tôi hô hoán cuống cuồng/ Tôi rụng rời trước cảnh tượng kinh hồn/ Nhưng tiếng ai nghe vô cùng bình thản: Một ngày chúng tôi họp hai chục bận/ Họ phải đi hai cuộc họp một lần/ Biết tính sao đành cắt đôi thân/ Ở đây một nửa tới ngang hông/ Còn nửa kia/ Đi họp hành nơi khác...". Trong đời đi dạy, tôi từng tham dự đủ các cuộc họp, trong đó có không ít cuộc họp vô bổ. Hiện nay, cái bệnh loạn họp có phần đỡ hơn. Nhưng hễ có những cuộc họp vô bổ trùng nhau là tôi lại nhớ thơ Mai-a: "Biết tính sao, đành cắt đôi thân, ở đây một nửa tới ngang hông, còn nửa kia đi họp hành nơi khác…".

Mặc dù đề cao thơ tuyên truyền chính trị của Mai-a nhưng ngay thời ấy, thầy Hoàng Ngọc Hiến khẳng định với chúng tôi: Mảng thơ tình của Mai-a là mảng thơ vô cùng quan trọng không thể bỏ qua. Mai-a định nghĩa về tình yêu không giống bất kỳ ai: "Yêu nghĩa là chạy thốc vào sân/Vung búa rìu, giang ra bổ củi…". Mai-a “tự kiêu” cũng hết sức đáng yêu: "Ở nước Nga, tôi vào loại trứ danh/ Tôi đã thấy những cô nàng khá xinh. Tôi đã gặp những cô nàng kiều diễm/ Với nhà thơ con gái dễ cảm tình/ Tôi lại láu, giọng của tôi khá tốt/ Tôi mà bỏ bùa thì theo tôi tuốt!".

Một hôm, lớp chúng tôi ngồi chờ thầy Hiến đã hơn 15 phút nhưng không thấy thầy tới. Cả lớp đoán già đoán non: Chắc là thầy bị ốm? Thế là lớp trưởng tìm đến nhà trọ của thầy xem thực hư. Hóa ra là thầy đi lạc! Hồi đó sơ tán, lớp nằm rải rác trong xóm, xóm rất nhiều ngõ, ngõ nào cũng hao hao giống nhau mà thầy lại nổi tiếng đãng trí. Năm thứ tư, chúng tôi được ưu tiên ăn chung một bếp với các thầy. Thầy Hiến đùa vui: “Thầy trò mình đều là những người cùng khổ”. Ý thầy nói thầy trò cùng chung những bữa ăn đạm bạc trong thời buổi kinh tế khó khăn...

Đã mấy chục năm nay, chúng tôi-những cựu sinh viên Khoa Văn, Trường Đại học Sư phạm Vinh-luôn dõi theo hành trình của thầy Hoàng Ngọc Hiến. Chúng tôi rất khâm phục và tự hào về thầy, về những đóng góp hết sức quan trọng của thầy trong việc thúc đẩy sự phát triển, đổi mới văn học, trong việc phát hiện và đào tạo những tài năng trẻ, trong việc tìm tòi nghiên cứu về minh triết và minh triết Việt. Giờ đây, thầy đã về cõi người hiền, nhưng mỗi dịp kỷ niệm Ngày Nhà giáo Việt Nam (20-11), chúng tôi lại bồi hồi nhắc về thầy, nhớ mãi phong thái ung dung đĩnh đạc của thầy trong những ngày thầy trò... cùng khổ.

Nhà thơ MAI VĂN HOAN