Vũ khí hóa đạo văn và mối đe dọa tới tự do học thuật

Các học giả lo ngại đạo văn được đem ra làm vũ khí cho tấn công ác ý. Ảnh: Chemistry World.

Các trường đại học hàng đầu nước Mỹ đang phải trải qua một thời kỳ sóng gió khi liên tiếp và hàng loạt người đứng đầu các trường đại học Ivy League phải từ chức vì áp lực dư luận.

Tháng 12/2023, cả Hiệu trưởng Đại học Pennsylvania - bà Elizabeth Magill - và Chủ tịch hội đồng quản trị của Đại học Pennsylvania - ông Scott Bok - đều từ chức vì áp lực dư luận sau phiên điều trần ở Hạ viện Mỹ.

Mặc dù cũng chịu sự chỉ trích tương đương trước những câu trả lời đưa ra trong phiên điều trần, bà Claudine Gay - nữ Hiệu trưởng da màu đầu tiên của Đại học Harvard - vẫn nhận được sự ủng hộ của Hội đồng quản trị Tập đoàn Harvard.

Tuy vậy, những cáo buộc đạo văn liên tiếp nổ ra sau đó buộc bà Gay phải tuyên bố từ chức vào ngày 2/1 vừa qua.

Cáo buộc đạo văn của Claudine Gay

Ngày 10/12/2023, nhà hoạt động đảng bảo thủ Christopher Rufo và Christopher Brunet, biên tập viên trang American Conservative, đã đăng tải một bài viết trên Substack cáo buộc Gay mắc lỗi đạo văn một số nội dung trong luận án tiến sĩ năm 1997.

Ngày 11/12/2023, Washington Free Beacon đưa tin tìm thấy 29 lỗi đạo văn trong luận án của Gay và 3 bài báo khác của bà.

Ngày 12/12/2023, tờ New York Post xuất bản một câu chuyện kể về 2 nội dung bổ sung bị cáo buộc đạo văn ở một trong những bài báo đó.

Sau đó, ngày 19/12/2023 và ngày 1/1, Free Beacon công bố 2 đơn khiếu nại ẩn danh gửi tới Harvard, nêu chi tiết 47 nội dung mà bà Gay đã đạo văn.

Tổng cộng, 50 phần nội dung của bà Gay bị tố đạo văn, trải dài trong 8 công trình của bà: Một bài luận năm 1993 đăng trên tạp chí Origins, luận án tiến sĩ năm 1997, một bài báo nghiên cứu năm 2001 và 5 bài báo bà đã xuất bản khi còn là giáo sư tại Stanford và Harvard (trong tổng số 11 bài báo bà công bố trong suốt sự nghiệp của mình).

Cụ thể, ở một số nội dung, Gay đã lấy nguyên văn từ ngữ, câu cú từ tài liệu khác nhưng không đặt văn bản đó trong dấu ngoặc kép, dù có trích dẫn văn bản gốc.

Hình 1: Một đoạn mắc cáo buộc đạo văn trong luận án tiến sĩ của Gay. Ảnh: Washington Post.

Ví dụ, các câu được bôi vàng trong Hình 1 là sao chép y nguyên từ công trình Race, Sociopolitical Participation, and Black Empowerment của tác giả Lawrence Bobo và Franklin D. Gilliam, Jr. Mặc dù đã có trích dẫn trong câu (Bobo and Gilliam (1990)), Gay vẫn bị cáo buộc là mắc lỗi đạo văn do sao chép lại y nguyên một nội dung lớn từ văn bản gốc.

Lỗi thứ 2 mà bà Gay mắc phải là không trích dẫn nguồn đầy đủ khi sử dụng luận điểm, ý tưởng từ tài liệu khác. Mặc dù bà đã diễn giải lại và có sửa đổi câu từ để tránh việc sao chép y hệt, người tố cáo Gay vẫn nhận ra sự tương đồng lớn về ngữ nghĩa so với tài liệu mà bà trích dẫn.

Ví dụ, một lập luận mà Gay đưa ra trong bài báo A Room for One’s Own được công bố trên tạp chí Urrban Affairs Review dường như được lấy từ một bài báo được công bố vào năm 2011 của tác giả Anne R. Williamson. Tuy vậy, bà Gay không trích dẫn bài báo này trong công trình của mình.

Sau khi từ chức hiệu trưởng Harvard, trong bài đăng trên New York Times, bà Gay thừa nhận mình mắc lỗi nhưng gọi đó là vô ý và khẳng định là bà đã làm việc nghiêm túc để đưa ra kết quả khoa học có ý nghĩa.

Một đoạn mắc cáo buộc đạo văn trong luận án tiến sĩ của Gay. Ảnh: Washington Post.

“Vũ khí hóa” đạo văn

Tỷ phú Bill Ackman, cựu sinh viên Harvard, là một trong những tiếng nói mạnh mẽ nhất trong chiến dịch lật đổ bà Gay.

Một ngày sau khi Gay từ chức, trang tin Business Insider đăng tải bài báo chỉ ra các lỗi đạo văn trong luận án của vợ Aackman - bà Neri Oxman. Oxman vốn được biết tới là một “học giả nổi tiếng”, từng là giáo sư chính thức tại MIT cho đến năm 2021 và là kiến trúc sư nổi tiếng.

Theo Business Insider, luận án năm 2010 của Oxman có ít nhất 15 đoạn văn được sao chép từ nguồn khác mà không để trong dấu ngoặc kép và không trích nguồn.

Một đoạn mắc cáo buộc đạo văn trong luận án của Oxman. Nguồn: Business Insider.

Tương tự với trường hợp của Gay, các lỗi Oxman gặp phải có thể quy là trích dẫn không đầy đủ và đều nằm ở những phần nội dung không ảnh hưởng tới các kết quả quan trọng nhất của nghiên cứu.

Về phía Ackman, dù lên tiếng công nhận vợ mình đã mắc lỗi một cách vô ý, ông có vẻ tức giận và tuyên bố sẽ bắt đầu kiểm tra đạo văn các công bố của tất cả giảng viên hiện tại của MIT cũng như hội đồng quản trị của trường đại học.

Thậm chí, ông còn đe dọa sẽ kiểm tra đạo văn cả các nhà báo làm việc tại Business Insider - trang tin đã tố cáo các lỗi đạo văn của vợ ông.

Một số học giả lo ngại rằng các sự kiện này đang trở thành một cuộc “chiến tranh đạo văn”, khi đạo văn được đem ra làm vũ khí cho tấn công ác ý nhằm mục đích chính trị.

Jonathan Bailey, một nhà báo và cố vấn về vấn đề đạo văn, cho rằng rõ rằng vi phạm đạo văn của Claudine Gay được coi là trầm trọng chỉ bởi vị thế và các tranh cãi chính trị xoay quanh bà, chứ không phải vì lo ngại về sự toàn vẹn hay nghiêm túc học thuật.

Mối đe dọa tới tự do học thuật

Sự bất đồng lớn tồn tại trong giới học giả về thế nào là đạo văn. Ngay trong trường hợp của Gay, tác giả gốc của những tài liệu mà Gay đã sử dụng nhưng ghi nguồn không xác đáng, cũng có thái độ khác nhau về các cáo buộc.

Emily G. Owens, giáo sư tại Đại học California, cho rằng việc trùng lặp các cụm từ ngắn gọn, định nghĩa kỹ thuật hoặc biệt ngữ như vậy không được coi là ăn cắp ý tưởng.

Trong khi đó, nhà khoa học Carol M. Swain lại tỏ ra bất bình khi biết bà Gay sao chép một vài nội dung từ công trình của mình, cho rằng đó là vi phạm khó chấp nhận.

Các trường đại học Mỹ thường có các hướng dẫn của riêng mình về đạo đức học thuật, trong đó có trình bày định nghĩa đạo văn, hướng dẫn ghi nguồn đúng cách, hướng dẫn tránh mắc lỗi đạo văn. Quy cách và quy trình xử lý đạo văn giữa các trường còn đa dạng hơn, thường không được quy định chi tiết.

Bertram Gallant, Giám đốc Văn phòng Liêm chính Học thuật tại Đại học California ở San Diego, nói rằng có 4 cách tiếp cận chính trước các tố cáo vi phạm đạo văn, với điểm chung là trải qua một hội đồng đánh giá.

Tuy vậy, quy trình này chủ yếu chỉ áp dụng với sinh viên. Các tố cáo đạo văn ở giảng viên là hiếm gặp, hoặc ít khi được các trường thông báo công khai, trừ khi là một trường hợp đặc biệt như Claudine Gay.

Việc có các quy định rõ ràng và cẩn thận hơn về xử lý cáo buộc và vi phạm đạo văn là rất cần thiết đối với các cơ sở giáo dục đại học, không chỉ để đảm bảo tính toàn vẹn của khoa học mà còn để bảo vệ chính các cán bộ của nhà trường trước nguy cơ bị tấn công và kết tội vô lý.

Jonathan Chait, học giả và nhà báo tại tạp chí New York, chỉ ra thiếu sót trong định nghĩa đạo văn hiện tại của các trường. Đó là quy việc sao chép và trích dẫn ở mọi cấp độ vào nhãn dán này.

Từ cẩu thả vô ý cho tới gian dối cố ý đều được coi là phạm chung một tội, và chính kẽ hở này khiến cho đạo văn dễ dàng trở thành công cụ ác ý cho các mục đích phi học thuật.

Chưa kể, thế nào là “cố ý” là một vấn đề nan giải và khó có thước đo nào xác đáng.

“Sự khác biệt giữa đạo văn chủ ý và viết lách không cẩn thận là một trong những tranh cãi lớn nhất trong thế giới đạo văn”, giáo sư Nhân học Blum, Đại học Notre Dame, khẳng định trong cuộc phỏng vấn với The Chronicle.

Nhưng vì càng mơ hồ, việc xử lý, xem xét những cáo buộc này càng phải cẩn trọng và nghiêm túc.

Những vụ việc mà khoảng thời gian từ khi có cáo buộc cho đến khi phải chịu “hình phạt" như Claudine Gay chỉ diễn ra chóng vánh trong vài ngày là những thứ đe dọa lớn nhất tới tự do học thuật - khi các công trình khoa học nằm dưới con mắt soi xét, bới móc từ những lỗi nhỏ nhất, và khi các phát hiện sai sót được sử dụng cho mục đích phá hủy thay vì mang tính xây dựng.

Điều này đặc biệt càng đáng buồn khi xảy ra ở một trường đại học, nơi mà hơn bất cứ đâu, cần phải ủng hộ và nuôi dưỡng các phản biện, đón nhận các quan điểm đa dạng thậm chí là trái chiều, thay vì là nơi tuyên án, lựa chọn phe phái.

ThS Nguyễn Linh Chi

Viện Nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao Tri thức