5 nền văn minh cổ xưa từng tồn tại ở châu Mỹ

Nền văn minh Olmec

Nằm ở Vịnh Mexico (Veracruz và Tabasco hiện đại), nền văn minh Olmec phát triển rực rỡ từ năm 1200 đến 400 TCN, và ảnh hưởng của họ mở rộng đến tận phía nam như Nicaragua hiện đại. Đấy là một nền văn hóa bí ẩn đến đáng buồn, bởi vì ta vẫn chưa biết họ thực sự tự gọi mình là gì, còn người Aztec đã gọi họ là người Olmec, tạm dịch là "người cao su". Họ xây dựng các khu định cư và canh tác chủ yếu ở vùng đất thấp nóng ẩm dọc theo bờ biển. Nghề thủ công giúp làm nên những chiếc đầu chạm khắc khổng lồ cao từ 1,5-3 mét rưỡi, được tìm thấy ở một số thành phố lớn và trung tâm tôn giáo của họ.

Từ trái sang phải: "Đô vật", tượng nhỏ thời Olmec, 1400-400 TCN và tượng đài từ La Venta (1200-400), mô tả sớm nhất được biết đến về một con rắn có lông vũ, đóng một vai trò quan trọng trong thần thoại của các nền văn hóa sau này ở Trung Mỹ.

Người ta tin rằng người Olmec là những người đầu tiên biến mủ của cây cao su thành những vật dụng thiết thực. Họ cũng đã phát minh ra trò chơi bóng nổi tiếng của người Trung Mỹ với những quả bóng cao su, sau này trở thành đặc điểm trung tâm của các nền văn minh và văn hóa.

Người Olmec là một dân tộc tinh vi với hệ thống chữ viết, lịch, quy hoạch đô thị và các địa điểm nghi lễ phức tạp của riêng họ. Chúng ta chỉ biết họ có một mạng lưới giao dịch rộng khắp. Các đồ tạo tác của người Olmec đã được tìm thấy trên khắp Trung Mỹ, cho thấy các tuyến đường thương mại liên vùng rộng lớn. Các di chỉ Olmec chứa các đồ tạo tác làm từ ngọc bích được mang từ Guatemala và từ đá vỏ chai từ vùng cao nguyên Mexico ở phía bắc.

Nền văn minh Olmec dường như đã kết thúc khá đột ngột khi một số địa điểm chính của họ bị cố tình phá hủy vô cớ vào khoảng năm 400 TCN. Điều chắc chắn là ảnh hưởng của họ lan rộng qua nhiều thế kỷ và để lại dấu ấn đối với các nền văn hóa tương lai, bao gồm cả người Maya và người Aztec.

Nền văn minh Teotihuacan

Khi người Aztec khám phá và mở rộng đế chế của mình, họ tình cờ phát hiện ra tàn tích rộng lớn của một thành phố bí ẩn bị bỏ hoang từ nhiều thế kỷ trước và nảy ra trong đầu ý nghĩ: các kiến trúc sư phải có sức mạnh thần thánh. Họ đặt tên cho tàn tích là Teotihuacan.

Thành phố Teotihuacan định cư khoảng 100 năm TCN và đến thời hoàng kim 500 năm sau, có diện tích hơn 9 dặm vuông được bố trí trong một quy hoạch sẵn, bao gồm hơn 5.000 cấu trúc, và người ta tin rằng ở thời hoàng kim, dân số là từ 120.000 đến 200.000 người. Cư dân thành phố sống trong những căn hộ xinh đẹp với sàn quét vôi trắng, những bức tường thạch cao vẽ bích họa, những mái hiên mở với cống thoát nước cho mùa mưa, những đồ gốm được trang trí đẹp mắt và những đồ tạo tác bằng đá chạm khắc.

Vào thời kỳ đỉnh cao, văn hóa Teotihuacan đã kiểm soát một đế chế nhỏ, bao gồm cả sự thống trị đối với các thành phố được xây dựng bởi các nền văn minh khác như Maya. Chính người Maya trong tác phẩm nghệ thuật và hồ sơ của họ đã miêu tả các chiến binh Teotihuacan.

Nền văn minh Teotihuacan sụp đổ một cách bí ẩn vào khoảng năm 550, có thể bị thiêu rụi. Các học giả vẫn không thể đọc các biểu tượng, hiểu tôn giáo của họ và thậm chí không biết chắc liệu họ có một nhà cai trị, tầng lớp ưu tú hay quân đội cụ thể hay không. Khi công việc khảo cổ học và nghiên cứu tiếp tục, có lẽ một ngày nào đó nhiều câu hỏi quan tâm sẽ được trả lời.

Tàn tích của thủ đô Monte Alban, Zapotec. Ảnh: wikipedia.org.

Nền văn minh Zapotec

Nằm ở vùng cao nguyên phía nam của Mexico ngày nay, nền văn minh Zapotec bắt đầu vào khoảng năm 500 TCN và được cho là đã lan rộng từ năm 900 TCN, nếu không muốn nói là trước cuộc xâm lược của người Tây Ban Nha, mặc dù hậu duệ của họ ngày nay vẫn được công nhận là một nhóm bản địa. Người Zapotec thường được các nền văn minh hiện đại gọi là "người trên mây", có lẽ vì họ sống ở độ cao lớn. Họ đã thiết lập các liên kết thương mại với người Olmec và sau đó là người Maya, và sự giàu có đã giúp họ phát triển thủ đô tuyệt đẹp của mình tại Monte Alban. Thành phố này chiếm một vị trí chiến lược ở thượng nguồn của ba thung lũng, cho phép họ thống trị khu vực xung quanh và củng cố quyền lực của mình.

Ngay từ khi bắt đầu phát triển, người Zapotec đã có hiểu biết tinh vi về kiến trúc và kỹ thuật, bao gồm ruộng bậc thang nhân tạo trên sườn đồi và kênh đào nông nghiệp. Họ có tổ chức cao với sự phân chia rõ ràng theo các giai cấp. Họ đã phát triển một bộ lịch và một hệ thống chữ viết biểu trưng âm tiết, tiền thân của những thứ được người Maya và Aztec sử dụng trong những thế kỷ sau.

Sự suy tàn của đế chế Zapotec diễn ra dần dần, bắt đầu từ khoảng năm 700, khi các địa điểm của họ dần bị bỏ hoang. Nền văn minh Zapotec bị Mixtec chiếm đóng nhiều lãnh thổ dẫn đến chiến tranh không ngừng và cuối cùng cả hai đều bị người Aztec khuất phục. Sự sụp đổ của họ trùng hợp với sự xuất hiện của người Tây Ban Nha ở Trung Mỹ.

Nền văn minh Mixtec

Có nguồn gốc từ phía tây nam của Mexico ngày nay, các khu định cư ban đầu ở khu vực này có từ năm 1500 TCN, nhưng mãi đến khoảng năm 500 các cộng đồng Mixtec bắt đầu phát triển nhờ kiến trúc hoành tráng, nông nghiệp bậc thang và hệ thống thủy lợi phức tạp. Họ tự gọi mình là "Quốc gia mưa", nhưng người Aztec, và sau đó là người Tây Ban Nha, gọi họ là Mixtec.

Trong nghìn năm tiếp theo, người Mixtec tiếp tục mở rộng vương quốc trong các thung lũng bị ngăn cách bởi các dãy núi, mỗi nơi được cai trị bởi một lãnh chúa địa phương. Nền văn minh của họ là một xã hội phân tầng cao với tầng lớp thống trị và tầng lớp thợ thủ công tài năng, nổi tiếng với những tác phẩm bằng ngọc lam, vàng và gạch khảm. Tuy nhiên, sự khác biệt của nền văn minh Mixtec với các nền văn hóa Trung Mỹ khác là bộ mật mã da hươu tuyệt đẹp của họ. Ngoại trừ các bản viết tay Maya, bộ luật Mixtec là tài liệu lịch sử bản địa duy nhất tồn tại sau cuộc xâm lược của Tây Ban Nha, chứa đựng thông tin vô giá về chính trị, tôn giáo, sự kiện và truyền thống của người Mixtec, do chính người Mixtec viết bằng chữ viết tượng trưng của Mixtec. Những bản thảo này bao gồm những câu chuyện về nguồn gốc người Mixtec, những việc làm của bọn cai trị họ và những câu chuyện về chiến tranh giữa các thành bang Mixtec khác nhau, cung cấp một cái nhìn sâu sắc hiếm có về văn hóa.

Các thành bang Mixtec cuối cùng đã được thống nhất dưới một người cai trị duy nhất vào thế kỷ XI là Tilantongo. Chúa tể Tilantongo đã có thể khuất phục nhiều thành bang khác, nhưng cuối cùng lại bị lật đổ và hy sinh bởi chính cháu trai của mình.

Khoảng một thế kỷ sau khi Tilantongo thống nhất các vương quốc, Mixtec đã mở rộng quyền lực của mình vào Thung lũng Oaxaca, đưa họ vào cuộc xung đột trực tiếp với nền văn minh Zapotec. Đến năm 1350 họ nắm quyền kiểm soát một số khu định cư của Zapotec, bao gồm cả Monte Albán, và trở thành cường quốc chính trong khu vực. Đến năm 1450, người Aztec ở phương Bắc đã vượt qua những ngọn núi để mở rộng đế chế của họ, và trong vòng một thập niên, họ đã khuất phục được người Mixtec với tư cách là một quốc gia chư hầu có nghĩa vụ phải cống nạp cho họ.

Một ví dụ về tập mật mã da hươu Mixtec.

Nền văn minh Maya

Nguồn gốc nền văn hóa riêng biệt của người Maya đã phát sinh từ năm 1500 đến 200 TCN ở phía bắc của Belize hiện đại, khi kiến trúc hoành tráng và các khu nghi lễ phức hợp của họ bắt đầu được dựng lên. Họ đã phát triển bên cạnh nền văn minh Olmec, trao đổi cả hàng hóa và ý tưởng qua nhiều thế kỷ, áp dụng một số phong cách thú vị của họ. Sau sự sụp đổ của người Olmec, người Maya cởi mở với những ý tưởng và phong cách nghệ thuật mới đã lặp lại thông lệ này với nền văn hóa Teotihuacan.

Vào thời kỳ đỉnh cao, nền văn minh Maya có số lượng khoảng 2 triệu người, phục vụ hơn 40 thành phố và đế chế của họ trải dài khắp Belize, Guatemala và Bán đảo Yucatán ngày nay. Các thành phố và khu định cư này được kết nối bởi các mạng lưới thương mại rộng lớn, một loạt các con đường đá vôi mà người Maya cắt xuyên qua rừng rậm. Các thành phố Maya có tới 1.000.000 người tập trung xung quanh một quần thể tôn giáo linh thiêng (cũng có thể là nơi đặt cơ quan hành chính trung tâm của họ), được bao quanh bởi các khu dân cư và nông nghiệp. Vì có rất ít nước ngọt trong rừng, người Maya phải tạo ra hệ thống kênh mương và dự trữ nước ngầm rất phức tạp để đảm bảo cuộc sống cho dân mình.

Bắt đầu từ năm 900, quyền lực của họ bị suy yếu đáng kể, toàn bộ thành phố bị bỏ hoang mà không có lý do rõ ràng. Mặc dù người Maya lưu giữ những bộ luật tuyệt vời chứa đầy lịch sử của họ, nhưng chúng đã bị phá hủy bởi chính bàn tay của những kẻ chinh phục. Phần lớn di sản của người Maya đã bị xóa và lãng quên sau khi bắt đầu thời kỳ thuộc địa, và chỉ trong những năm gần đây, thế giới mới bắt đầu đánh giá cao nền văn hóa phức tạp, phong phú này.

Đăng Bẩy