Abiy Ahmed: Chủ nhân mới giải Nobel Hòa bình

Hy vọng mới của châu Phi

Ông Abiy, 43 tuổi, đã phá vỡ 2 thập kỷ xung đột băng giá giữa đất nước rộng lớn của mình, nơi đông dân thứ hai châu Phi, và Eritrea, người hàng xóm nhỏ bé và cô lập. Khi trở thành Thủ tướng của Ethiopia vào năm 2018, ông Abiy Ahmed nhanh chóng thực hiện các cải cách đất nước; đồng thời thúc đẩy các cuộc đàm phán hòa bình với nhà độc tài xuất thân từ phiến quân, Tổng thống Isaias Afwerki của Eritrea.

Hai quốc gia có chung quan hệ dân tộc và văn hóa sâu sắc, nhưng cho đến tháng 7-2018, họ đã bị kẹt trong tình trạng lấp lửng giữa hòa bình và chiến tranh. Một cuộc xung đột đã chia rẽ các gia đình, phức tạp hóa địa chính trị và làm thiệt mạng hơn 80.000 người trong 2 năm bạo lực biên giới.

Trong thông báo chính thức, Ủy ban Nobel đã trình bày chi tiết về những thành tựu của ông Abiy trong 100 ngày đầu làm Thủ tướng: dỡ bỏ tình trạng khẩn cấp của đất nước, ân xá cho hàng ngàn tù nhân chính trị, ngừng kiểm duyệt truyền thông, hợp pháp hóa các nhóm đối lập ngoài vòng pháp luật, cách chức các nhà lãnh đạo quân sự và dân sự bị nghi ngờ tham nhũng, và làm tăng ảnh hưởng của phụ nữ trong đời sống chính trị và cộng đồng.

"Abiy Ahmed đã khởi xướng những cải cách quan trọng mang đến cho người dân nhiều hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn và một tương lai tươi sáng hơn", Ủy ban Nobel Na Uy cho biết.

Nhưng một số cải cách của ông Abiy tại quê hương cũng đã giải phóng các lực lượng đe dọa sự ổn định của đất nước. Ông đã bị ám sát hụt ít nhất một lần. Cạnh tranh sắc tộc đã bùng lên trong những năm gần đây và hơn 2 triệu người đã phải rời bỏ nhà cửa vì xung đột trong nước.

"Không nghi ngờ gì, một số người sẽ nghĩ rằng giải thưởng năm nay được trao giải quá sớm", ông Ber Berit Reiss-Andersen, Chủ tịch Ủy ban Nobel Na Uy, thừa nhận. "Nhưng Ủy ban Nobel Na Uy tin rằng giờ đây những cố gắng của Abiy Ahmed xứng đáng được công nhận và cần được khuyến khích".

Kỳ vọng làm nên thành tựu

Đây không phải lần đầu tiên Ủy ban Nobel trao giải Hòa bình để ủng hộ một nhà lãnh đạo mới, ngay từ đầu nhiệm kỳ, vẫn chưa chắc chắn về những thành tựu lâu dài.

Năm 2009, giải thưởng đã được trao cho Tổng thống Barack Obama, chỉ sau 9 tháng lên nắm quyền. Khi đó Ủy ban trích dẫn sự ủng hộ giải trừ hạt nhân của Obama và nỗ lực phi thường của ông nhằm tăng cường ngoại giao và hợp tác quốc tế giữa các dân tộc.

Khi những nỗ lực giải giáp của Obama không thành công, Ủy ban Nobel đã bị chỉ trích vì đã trao giải thưởng dựa trên nguyện vọng chứ không phải thành tích.

Trường hợp của ông Abiy cũng vậy, những nỗ lực của ông cũng chỉ mới bắt đầu. Ông Abiy đã cố gắng mở rộng các nỗ lực giải quyết xung đột của mình ra ngoài đất nước, tới khu vực. Năm nay, cá nhân ông đã can thiệp tại nước láng giềng Sudan để buộc các nhà lãnh đạo quân sự và dân sự ở đó ký một thỏa thuận chia sẻ quyền lực - một thỏa thuận được giữ cho đến nay nhưng có thể đang rung lắc.

Hiệp định hòa bình đã được ký kết hơn một năm trước giữa ông Abiy và ông Isaias, ở Eritrea, chỉ từ từ chuyển thành các bước cụ thể để kết nối hai quốc gia. Thay đổi thực sự đối với Eritrea đã bị hạn chế: Họ vẫn bị cô lập và dưới nắm đấm sắt của ông Isaias, bất chấp hòa bình. Nhưng thỏa thuận đã được đưa ra như một ví dụ về cách thay đổi lịch sử có thể xảy ra ngay cả trong các cuộc xung đột lâu đời nhất và khó hiểu nhất.

Quan hệ ngoại giao giữa Ethiopia và Eritrea đã được nối lại, hai nhà lãnh đạo và quan chức cấp cao của cả hai quốc gia đã gặp nhau thường xuyên để thảo luận về cách kết nối hai nước.

"Hòa bình không phát sinh từ hành động của một bên", bà Reiss-Andersen nói khi công bố giải thưởng. "Khi Thủ tướng Abiy đưa tay ra, Tổng thống Afwerki nắm lấy và giúp chính thức hóa tiến trình hòa bình giữa hai nước".

Viễn thông giữa Ethiopia và Eritrea đã được khôi phục, cho phép các gia đình bị chia rẽ trong chiến tranh có thể liên lạc với nhau. Nhờ bước đột phá này, một số người dân Ethiopia đã gọi số Eritrea một cách ngẫu nhiên, và ngược lại, chỉ để nói chuyện với ai đó ở phía bên kia, đơn giản là vì họ có thể. Những người khác thì tìm cha mẹ, anh chị em và bạn bè.

Khi chuyến bay thương mại đầu tiên của Hãng hàng không Etopian Airlines từ Addis Ababa đến thủ đô Eritrea, Asmara, hạ cánh vào ngày 18-7-2018, hành khách bước xuống máy bay đã quỳ và hôn xuống đất. Hai chị em bị tách khỏi người cha trong cuộc chiến, bởi họ bị mắc kẹt ở hai bên biên giới, lần đầu tiên ôm hôn người cha sau 20 năm cách biệt.

Trong một tuyên bố chính thức, văn phòng của ông Abiy đã gọi giải thưởng này là một bằng chứng vượt thời gian với những lý tưởng về sự đoàn kết, hợp tác và cùng tồn tại mà Thủ tướng Abiy đã tranh đấu không ngừng nghỉ. "Hôm nay, khi thế giới ghi nhận và tôn vinh những thành tựu của ông thông qua việc trao giải Nobel Hòa bình, chúng tôi mời tất cả người dân Ethiopia và bạn bè của Ethiopia tiếp tục đứng về phía hòa bình", bản tuyên bố viết.

Eritrea và Ethiopia đã từng là một. Sau một cuộc chiến kéo dài 3 thập kỷ, Eritrea đã tách khỏi Ethiopia và giành được độc lập vào năm 1991. Nhưng cuộc chiến mới đã nhanh chóng xảy ra, và đến năm 1998, hai quốc gia đã bị khóa trong một cuộc xung đột trên một phần biên giới chung của họ. Một ủy ban do Liên Hiệp Quốc hậu thuẫn ủng hộ Eritrea, nhưng phán quyết của nó không bao giờ được thực thi và tình trạng chiến tranh vẫn tiếp diễn.

Đường còn dài

Ông Isaias, Tổng thống Eritrea, đã sử dụng tranh chấp như một sự biện minh để đình chỉ Hiến pháp ở Eritrea và áp đặt tình trạng khẩn cấp không hồi kết, cho phép ông đưa phần lớn dân chúng vào nghĩa vụ quân sự vĩnh viễn, vô thời hạn. Chính sách vẫn còn được thực hiện bất chấp thỏa thuận hòa bình vào năm ngoái, đã gây ra một trong những phong trào tị nạn lớn nhất và nổi bật nhất thế giới, khi người Eritrea rời khỏi đất nước của họ trong những cuộc tìm kiếm tị nạn ở châu Âu và Bắc Mỹ.

Các chuyên gia nói rằng giải thưởng hòa bình được trao cho ông Abiy sẽ gia tăng áp lực cho ông Isaias phải gỡ bỏ tình trạng khẩn cấp và cùng với đó là các chính sách hà khắc. "Để thấy một thỏa thuận hòa bình được triển khai đầy đủ, có tác động có ý nghĩa đối với cuộc sống của người Eritrea và cả người dân ở mức độ thấp hơn, chúng ta cần thấy những thay đổi nội bộ ở Eritrea mang lại sự quay trở lại với chính phủ hiến pháp và phản ánh sự chấm dứt của chiến sự với Ethiopia", Will Davison, một chuyên gia của tổ chức nghiên cứu International Crisis Group, cho biết.

Những người khác, như Meron Estefanos, một nhà hoạt động Eritrea - Thụy Điển, coi giải thưởng chỉ đơn thuần là hợp pháp hóa ông Isaias và sự cai trị tàn bạo của ông mà không buộc ông phải thay đổi chính sách tại nhà. "Làm thế nào để bạn trao giải thưởng hòa bình mà không có hòa bình? Những người Eritrea có hòa bình? Không. Người dân vẫn đang chạy trốn, mọi người vẫn đang thuê những kẻ buôn lậu - chúng ta đang chứng kiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn, không tốt hơn", bà Meron Estefanos nói thêm. "Đây chỉ là hợp pháp hóa chế độ độc tài".

Ông Abiy đã trở thành Thủ tướng của Ethiopia, nơi đang trên đà trở thành một cường quốc địa chính trị và kinh tế ở Đông Phi và rộng hơn là trên lục địa, vào tháng 4 năm ngoái. Đảng cầm quyền ở Ethiopia từ lâu đã giữ đất nước dưới sự kiểm soát chặt chẽ, cho phép các quyền tự do dân chủ rất nhỏ trong khi sử dụng một đội quân hùng mạnh để thực thi quyền lực của mình bất chấp sự bất đồng chính kiến.

Nhưng trong những năm gần đây, sự kìm kẹp đó bắt đầu tuột dốc, khi các nhóm dân tộc bị thiệt thòi vươn lên để đòi quyền lực kinh tế và các quyền tự do. Trong một nỗ lực để tồn tại, đảng cầm quyền vào tháng 3-2018 đã đưa ra ông Abiy, một người trẻ và có nguồn gốc dân tộc hỗn hợp, lãnh đạo đất nước.

Một số người trong các cơ sở ở Ethiopia, bao gồm giới tinh hoa của các nhóm dân tộc khác nhau và các đồng minh của họ trong lực lượng an ninh, đã coi việc ông Abiy lên nắm quyền lực là làm tổn hại đến lợi ích của họ. Tháng 6-2018, chỉ vài tuần sau khi lên nắm quyền, ông Abiy đã bị ám sát hụt trong một cuộc biểu tình ở trung tâm Addis Ababa, nơi hàng chục ngàn người đang nghe ông nói.

Ông Abiy đã hứa bầu cử tự do vào năm tới, có thể là vào tháng 5. "Thật tuyệt khi ông ấy đã giành được giải thưởng", Tsege Afrassa, một sinh viên tại Đại học Addis Ababa nói. "Nhưng ông ấy còn rất nhiều việc phải làm để khôi phục lại hòa bình trong nước. Giải thưởng mang lại nhiều trách nhiệm hơn".

Trọng Nhân