Bảo tồn nghệ thuật trình diễn hát Aday của đồng bào Khmer

Câu lạc bộ hát Aday ấp 4 và ấp 5, xã Xà Phiên trình diễn nghệ thuật hát Aday phục vụ bà con ở phum sóc. Ảnh: Phương Nghi

Hát Aday được trình diễn trong các dịp lễ hội, nghi lễ gia đình hay các cuộc vui trong phum, sóc. Theo đó, bên nam và bên nữ vừa hát, vừa đối đáp đan xen nhau trên nền nhạc. Có khi là một lời ví von quen thuộc, khi là một lời ướm hỏi, trao nhau tình cảm thân thương, nồng nàn. Đôi khi lối hát đối đáp Aday còn kèm các điệu múa, hoặc có thể hóa trang bằng mặt nạ... Họ đối nhau bằng nhiều câu hát đố, ai không đáp được coi như thua cuộc và người bạn phải cất tiếng hát đáp thay.

Múa trong hát Aday là điệu múa tổng hợp, gồm cả điệu rom vong, lăm lêu... Động tác tay múa, tay “chip” còn gọi là bắt, thể hiện sự khéo léo, đẹp đẽ, dịu dàng, kín đáo... Tay “khuôn”, còn gọi là cuộn tròn, hay cuộn vào thể hiện tính mạnh mẽ, dứt khoát. Tay “rồn”, còn gọi là che, như một tư thế che nắng, làm duyên. Tay “chòn-ol”, còn gọi là động tác chỉ, mách bảo cho biết trạng thái tâm tư (buồn, thương, giận, ghét). Cùng với động tác tay là động tác nhích vai, lắc mông và những bước đi tình tứ, yêu đời, trêu ghẹo, châm chọc.

Anh Huỳnh Út, Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Dù kê, phường 3, thành phố Vị Thanh cho biết, tùy vào từng bối cảnh, lễ hội, nghi lễ gia đình hay sinh hoạt cộng đồng, mà hát Aday có thể sử dụng bài hát truyền thống hoặc viết lời mới, hay ứng tác tại chỗ.

“Các bài nhạc đệm cho hát Aday được chọn từ bản nhạc đệm của lối hát đối đáp hay tuồng tích hát dù kê, hay nhạc múa truyền thống. Điệu nhạc phổ biến nhất sử dụng cho tới bây giờ là bản đờn Phum Phuông, Prop kai, thỉnh thoảng dùng nhạc múa lăm lêu... Dàn nhạc đệm cho hát Aday, nếu đầy đủ có thể có 5-6 nhạc cụ truyền thống, gồm: T’ro sô (đàn cò), T’rou (đàn gáo), Khum (tam thập lục), Khlai (sáo trúc), Ch’hưm (chập chả), Tà khê (đàn cá sấu), Sko Đay (trống vỗ)... Tuy nhiên, ngày nay, tại các cuộc chơi đột xuất hay sinh hoạt cộng đồng, chỉ cần vài nhạc cụ như T’ro sô và Sko Đay vẫn đệm được cho tiết mục hát Aday” – Huỳnh Út nói.

Trong thời gian qua, tỉnh Hậu Giang đã thực hiện tốt các chương trình, chính sách liên quan đến công tác bảo tồn và phát huy các giá trị, bản sắc văn hóa đặc trưng của đồng bào dân tộc thiểu số. Đặc biệt, từ khi thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030 đã tiếp thêm nguồn lực cho công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào dân tộc thiểu số nói chung và đồng bào Khmer nói riêng gắn với phát triển du lịch trên địa bàn.

Giai đoạn 2016-2020, nhận thấy nghệ thuật hát Aday của đồng bào Khmer Nam Bộ là loại hình nghệ thuật đặc sắc, có nguy cơ mai một, tỉnh đã triển khai Đề án “Truyền dạy và bảo tồn nghệ thuật hát Aday của đồng bào Khmer Nam bộ”. Ông Ký Hiếu Thanh, Phó Trưởng ban Dân tộc tỉnh Hậu Giang cho biết, khi triển khai Dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, Hậu Giang tiếp tục có thêm nguồn kinh phí để giữ gìn, phát huy loại hình nghệ thuật độc đáo của dân tộc Khmer. Hậu Giang có 6 chùa được hỗ trợ nhạc cụ và trang phục cho loại hình nghệ thuật Aday. Một bộ nhạc gồm 6 nhạc cụ (trống vỗ, đờn cò, gáo, bá nguyệt, sáo trúc và chum); 10 bộ trang phục dành cho ca sĩ nam, nữ và nhạc công với giá trị trên 200 triệu đồng.

Từ sự nỗ lực của các cấp, giữa năm 2022, loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian hát Aday được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là niềm vinh dự của địa phương nhưng cũng đặt ra trách nhiệm trong công tác bảo tồn và phát huy loại hình nghệ thuật Aday. Ông Phan Hoàng Minh, Phó Chủ tịch UBND xã Xà Phiên, huyện Long Mỹ cho biết: Sau khi nghệ thuật hát Aday được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, xã đã được đầu tư kinh phí xây dựng 2 sân khấu phục vụ biểu diễn ở chùa ấp 4 và ấp 5, củng cố các câu lạc bộ hát Aday.

Ông Danh Kỳ, Chủ nhiệm Câu lạc bộ hát Aday ấp 4, xã Xà Phiên phấn khởi cho hay: “Tôi sẽ cùng nhiều nghệ nhân khác nỗ lực truyền nghề cho con cháu, cho lớp trẻ, để cùng nhau bảo tồn và đưa bộ môn nghệ thuật này vào cuộc sống”.

Nghệ thuật trình diễn dân gian hát Aday của đồng bào Khmer ở Hậu Giang trở thành nét sinh hoạt văn hóa độc đáo, đặc trưng trong các phum, sóc, gắn liền với ngôi chùa và gia đình. Là lối hát đối đáp giữa đôi trai gái, khi là lời ví von, lúc là lời trao đổi, gửi gắm tâm tư, tình cảm; hát thường đi kèm với múa, với ý nghĩa cầu mong sự an lành cho phum, sóc.

Phương Nghi