'Bẫy nợ' lan tới Tây Balkan

Chính phủ Montenegro đang xây dựng con đường cao tốc dài 165 ki lô mét, với những cây cầu hùng vĩ và những đường hầm xuyên núi. Khoản vay của Trung Quốc cho giai đoạn đầu tiên của dự án đã khiến nợ của Montenegro tăng vọt.

Dự án thiếu khả thi

Hẻm núi Moraca đẹp như tranh vẽ của Montenegro gần đây xuất hiện nhiều cột trụ xi măng lớn. Tại đó, các công nhân Trung Quốc đang xây dựng một tuyến đường cao tốc hiện đại, băng qua một trong những địa hình gồ ghề nhất ở miền Nam châu Âu.

Chính phủ Montenegro gọi con đường cao tốc dài 165 ki lô mét, với những cây cầu hùng vĩ và những đường hầm xuyên núi này bằng những cụm từ hoa mỹ là “công trình thế kỷ” hay “con đường dẫn tới thế giới hiện đại”.

Tuyến đường được thiết kế để liên kết cảng Bar trên bờ biển Adriatic của Montenegro với nước láng giềng Serbia không có bờ biển. Nhưng khi giai đoạn 1 của dự án hoàn thành, Chính phủ Montenegro sẽ lại phải đối mặt với lựa chọn khó khăn.

Khoản vay của Trung Quốc cho giai đoạn đầu tiên của dự án đã khiến nợ của Montenegro tăng vọt và buộc chính phủ phải tăng thuế, giảm lương ở khu vực công và cắt một số khoản trợ cấp xã hội.

Bất chấp các biện pháp đó, nợ của Montenegro dự kiến sẽ ở mức 80% GDP trong năm nay và Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) cảnh báo rằng, nước này không thể gánh thêm bất kỳ khoản nợ nào để kết thúc các giai đoạn tiếp theo của dự án đầy tham vọng đó.

“Khó có thể hoàn thành tuyến đường”, một quan chức EU nói với Reuters. “Dư địa tài khóa của nước này đã bị thu hẹp rất nhiều. Thời gian tới con đường cao tốc sẽ không có điểm đến”.

Tuyến đường trên đã trở thành trung tâm của một cuộc tranh luận gay gắt về ảnh hưởng của Trung Quốc ở châu Âu, đối với cả các nước thành viên EU lẫn các nước đang muốn tham gia vào khối như Montenegro và những quốc gia láng giềng Tây Balkan như Serbia, Macedonia và Albania.

Ý tưởng xây dựng đường cao tốc từ bờ biển Adriatic của Montenegro đến Serbia bắt nguồn từ năm 2005. Chính phủ hy vọng tuyến đường sẽ giúp tăng cường kinh tế cho miền Bắc kém phát triển của đất nước, thúc đẩy thương mại với Serbia và cải thiện tình trạng giao thông kém an toàn vì những con đường núi hẹp quanh co của Montenegro nổi tiếng là nguy hiểm.

Montenegro cũng nhận thức rằng, đất nước khó có thể vay nợ nhiều, nên chính phủ đã giới hạn các lựa chọn cho việc xây dựng ba giai đoạn tiếp theo của con đường.

Một trong những lựa chọn được ủng hộ là thực hiện theo mô hình quan hệ đối tác công tư (PPP) trong đó một đối tác bên ngoài sẽ xây dựng và vận hành đường cao tốc trong khoảng 30 năm để thu lợi tức đầu tư.

Tổng công ty Cầu đường Trung Quốc (CRBC), một công ty thuộc sở hữu nhà nước đang xây dựng giai đoạn 1 của dự án, đã ký bản ghi nhớ (MOU) hồi tháng 3 vừa qua, để hoàn thành phần còn lại của con đường theo mô hình PPP.

Nhưng nhiều tổ chức tài chính ở châu Âu lo ngại rằng Montenegro sẽ lún sâu vào khó khăn tài chính khi thực hiện dự án.

“Chúng tôi đã nói rằng mô hình PPP này không khả thi, họ sẽ phải gánh chịu rủi ro mà không biết cách xử lý”, một quan chức của Ngân hàng Đầu tư châu Âu (EIB) nói.

Hồi tháng 5 vừa qua, IMF cũng đã cảnh báo Chính phủ Montenegro rằng giải pháp PPP có thể tạo ra các khoản nợ lớn. Một quan chức gợi ý Montenegro tốt nhất là đợi đến khi gia nhập EU mới hoàn tất dự án bởi khi đó Montenegro có quyền tiếp cận các nguồn tài chính khác từ Brussels. Nhưng quá trình gia nhập EU có thể kéo dài một thập kỷ hoặc hơn.

Dùng tiền để gây ảnh hưởng

Những hoài nghi về tuyến đường cao tốc được đưa ra sau khi hai nghiên cứu, được tiến hành vào năm 2006 và 2012, cho thấy nó không khả thi về mặt kinh tế.

Nghiên cứu đầu tiên do công ty Pháp Louis Berger thực hiện cho Chính phủ Montenegro, và cái thứ hai là của công ty Mỹ URS làm cho ngân hàng EIB.

Louis Berger ước tính, chính phủ sẽ phải chi từ 35-77 triệu euro mỗi năm cho hoạt động thu phí thì mới hấp dẫn được các nhà đầu tư bên ngoài.

URS thì cho rằng, lưu lượng giao thông thấp khiến cho tuyến đường khó mang lại lợi tức cho nhà đầu tư. Theo URS, để dự án khả thi thì tỷ lệ hoàn vốn nội bộ phải đạt 8%, nhưng theo tính toán của họ, con số này chỉ được dưới 2%.

Ivan Kekovic, một kỹ sư đã tham gia dự án trong những năm đầu nhưng sau đó đã viết thư ngỏ gửi quốc hội để phản đối dự án. Ông cho biết, cao tốc cần có lưu lượng xe trung bình từ 22.000-25.000 lượt mỗi ngày mới có khả năng thu hồi vốn. Trong khi giao thông hàng ngày trên đoạn đường nhộn nhịp nhất, từ thủ đô Podgorica đến cảng Bar, chỉ chưa đầy 6.000 lượt xe.

Những nỗ lực đầu tiên để xây dựng tuyến đường cao tốc đã sụp đổ sau khi một số nhà đầu tư đã không nhận được sự bảo lãnh của ngân hàng. Các nhà phê bình lúc đó đã thở phào nhẹ nhõm, tin rằng dự án đã chết thì Trung Quốc xuất hiện.

Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc đã tài trợ cho các giáo sư kinh tế tại Đại học Montenegro tiến hành một nghiên cứu khả thi mới. Lần này thì tuyến đường cao tốc hoàn toàn có thể xây dựng được. Tuy nhiên, nghiên cứu của Đại học Montenegro chưa bao giờ được công bố công khai.

MANS, cơ quan giám sát chống tham nhũng do EU tài trợ, nghi ngờ dữ liệu mà Bộ Giao thông Vận tải sử dụng để thuyết phục xây dựng đường cao tốc là giả mạo. Song, Chính phủ Montenegro phủ nhận việc làm giả các con số và khẳng định, tuyến đường sẽ mang lại những lợi ích kinh tế và xã hội lâu dài.

Sáu quốc gia vùng Tây Balkan gồm Albania, Bosnia - Herzegovina, Kosovo, Macedonia, Montenegro và Serbia đang gặp nhiều khó khăn về kinh tế. Trong thập kỷ qua, khi EU phải vật lộn với một loạt cuộc khủng hoảng và phải tạm ngưng mở rộng khối, thì một số quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc lập tức nhảy vào và đóng vai trò tích cực ở khu vực.

Tây Balkan, có vị trí chiến lược ở sườn phía nam của châu Âu, là một địa điểm quan trọng để Trung Quốc tiếp cận Trung Âu và xa hơn nữa. Bắc Kinh đã đầu tư vào khu vực này tổng cộng hơn 6 tỉ euro - bao gồm đường cao tốc, đường sắt và nhà máy điện.

Hiện Montenegro đã nhận được khoản vay 809 triệu euro từ Ngân hàng Xuất nhập khẩu của Trung Quốc, 85% trong số đó để chi trả cho giai đoạn 1 của đường cao tốc.

Khoản vay bằng đô la này có lãi suất 2%, lịch trình trả nợ 20 năm và thời gian ân hạn sáu năm. Các điều kiện vay được cho là khá hấp dẫn, nhưng món nợ này sẽ là gánh nặng lớn đối với một quốc gia 620.000 người.

Theo các điều khoản của hợp đồng, Tòa trọng tài tại Trung Quốc sẽ có thẩm quyền xử lý trong trường hợp có tranh chấp pháp lý. CRBC nhận được cam kết rằng, tất cả vật liệu xây dựng nhập khẩu, thiết bị và hàng hóa khác đều được miễn thuế hải quan và thuế giá trị gia tăng. Công nhân Trung Quốc đã được trao 70% công việc trong dự án.

Thủ tướng Dusko Markovic cho biết tuyến đường sẽ hoàn thành với bất kỳ chi phí nào và ông hứa sẽ tiếp tục tăng cường hợp tác với Trung Quốc trong các lĩnh vực khác, bao gồm thủy điện và du lịch.

Nhưng các chính trị gia đối lập lại đang lo lắng về vấn đề tài chính của đất nước và vai trò của Trung Quốc.
Dritan Abazovic, người đứng đầu đảng đối lập Hành động cải cách thống nhất, cho hay việc Trung Quốc tìm kiếm vai trò trong khu vực, cùng với EU, Mỹ và Nga là hết sức bình thường. Song, với những dự án có quy mô lớn như tuyến đường cao tốc trên, những thỏa thuận dễ dãi với Trung Quốc sẽ dẫn tới việc Bắc Kinh có thể gây ảnh hưởng mạnh đến Montenegro.

Minh Đức