Bí ẩn tranh thờ cúng của dân tộc Dao

Tranh thờ cúng của dân tộc Dao. Ảnh: Bàn Minh Đoàn

Người Dao ở Tuyên Quang có 9 ngành: Dao Đại Bản, Dao Tiền, Thanh Y, Quần Trắng, Lô Gang, Coóc Mùn, Quần Chẹt, Áo Dài và Dao Đỏ. Người dân tộc Dao ở đây thờ rất nhiều thần thánh. Hệ thống tranh thờ của người Dao rất phong phú, hình vẽ trên tranh thể hiện từ thời sơ khai của người Dao về nguồn gốc hình thành vũ trụ, mối quan hệ giữa vạn vật, trong đó có con người. Người Dao quan niệm, đó là các vị thần, đồng thời còn có sức mạnh, quyền lực siêu phàm tác động đến mọi mặt của đời sống tâm linh con người.

Thầy cúng Bàn Văn Tiến, người dân tộc Dao Coóc Mùn, thôn Khuôn Đào, xã Trung Yên, huyện Sơn Dương, Tuyên Quang, cho biết: "Tranh thờ vẽ những vị thần trên Thiên đình. Trên trời thì có Thiên đình Thiên phủ, dưới đất thì có Âm phủ. Tất cả những bức tranh của người Dao đều có mặt của các vị thần, không thiếu một ai. Vì người Dao quan niệm, trên trời có vị thần nào và làm gì thì ở dưới trần gian có tất cả những vị thần ấy và việc như thế".

Một số tranh của người Dao cũng có chủ đề giống tranh thờ của một số dân tộc khác như Tày, Nùng, Sán Dìu, Cao Lan..., trong đó phải kể đến bộ tranh Tứ đại Nguyên súy, về 4 vị thần, như thần sấm, thần mưa, thần gió và thần mây. Ông Chúc Tà Phây, xóm 24, huyện Yên Sơn, Tuyên Quang, thầy cúng người Dao Đỏ cho biết: Các lễ, Tết khác nhau của người Dao lại có những loại tranh riêng, trong đó phổ biến nhất là bộ tranh Tam tượng và bộ Đại đường quân. 2 bộ tranh này dòng họ nào cũng phải có, bởi nếu không có thì không thể tiến hành các nghi lễ cúng của dòng họ được, như lễ cúng cầu mùa hay Tết Rằm tháng Bảy (Vu lan). Ông Phây cho biết thêm: "Trên bàn thờ mỗi gia đình đều phải có bộ tranh thờ. Tranh thờ chính là “quần áo” của bàn thờ. Bàn thờ chung của tập thể, nhưng mỗi người phải gánh lần lượt thứ tự từ già đến trẻ.

Tranh thờ của người Dao thể hiện niềm tin tưởng với thần linh, với con người về vũ trụ, về các hiện tượng trong cuộc sống từ thủa xa xưa. Ngày nay, mặc dù khoa học phát triển, lý giải hợp lý, tin cậy về các hiện tượng này, nhưng người Dao vẫn lưu truyền những câu chuyện cổ xưa và giữ gìn bộ tranh thờ.

Lý giải vì sao những bộ tranh này lại có sức mạnh đến vậy, ông Bàn Văn Tiến, nguyên là Trưởng thôn Ao Búc, xã Trung Yên, Sơn Dương cho biết: Với một dân tộc rất trọng đạo lý như dân tộc Dao thì những bức tranh ấy không chỉ là tín ngưỡng, mà còn là niềm tin. Dù quan niệm của dân tộc Dao về vũ trụ còn mang tính sơ khai, nhưng thông điệp trên những bức tranh ấy lại rất rõ ràng và có tính giáo dục cao. Người Dao cho rằng, các vị thần linh luôn nhìn thấu mọi việc của con người và sẵn sàng phạt người nào làm việc ác, việc giả dối... Chỉ cần nhìn tranh, các vị thần được khắc họa oai nghiêm, dữ dằn như bức Tứ đại Nguyên soái Tam Thanh, thì ai có ý nghĩ xấu xa, những mưu đồ đen tối sẽ bị đẩy lùi.

Tranh thờ của người Dao không phải ai xem vào lúc nào cũng được, mà phải vào đúng ngày hành lễ, người ta làm lễ báo cáo xin phép tổ tiên mới được mở ra. Thông thường, vào những ngày Tết, các dòng họ lại đem tranh thờ ra để con cháu đến học lễ nghi phép tắc. "Bộ tranh phải thuê thầy vẽ. Khi vẽ xong phải thịt 1 đầu lợn, 1 con gà lông đẹp sắp lễ, sau đó cúng lễ khoảng 1 ngày, bức tranh đưa ra khai quang thì mới có giá trị. Trước kia, người Dao có Tết Niên liên, là học cúng thần xong treo tranh lên để con cháu trong dòng tộc đến học chữ học làm thầy, học nghĩa, lễ, phép tắc... của dân tộc mình".

Trong các nghi lễ thờ cúng của người Dao, dù là lễ cúng có quy mô của một gia đình nhưng luôn được bà con trong dòng họ, làng bản đến tụ họp rất đông. Các bức tranh cúng thường được treo trên vách hoặc tường nhà được những người hiểu biết về nội dung chỉ dẫn cho người chưa biết. Nội dung trong tranh thờ cúng của người Dao chứa đựng nhiều giá trị giáo dục, tính nhân văn cao cả cho con người. Vì thế, tục thờ tranh dân gian liên quan đến tín ngưỡng của người Dao được bảo tồn từ đời này qua đời khác. Tranh thờ là một nét đẹp văn hóa, nhân văn, lại mang tính giáo dục cao cho con người nên cần được giữ gìn và bảo tồn.

Bàn Minh Đoàn