Bút lửa le lói giữa rừng thông

Sự thăng trầm của lửa

Đà Lạt những ngày đông, trong hanh hao của gió và miên man của sương mỗi đêm còn quện lại mùi của lửa trên những phiến gỗ. Mùi thơm nhẹ của khói cháy lên trên gỗ bạch tùng, trên một số loại gỗ thơm cứ thoang thoảng trong ồn ã của phố thị du lịch. Chàng nghệ sỹ người Huế tên Nguyễn Khánh Hoàng thuộc thế hệ 7x, cầm tinh con Dê, mải mê lả lướt những đường bút lửa để tạo tác những đường nét họa tiết trên tấm gỗ. Hoàng, cũng như một số họa sỹ khác đến với bút lửa và tranh bút lửa một cách tình cờ, tất cũng để mưu sinh. Nhưng như cái chất của người nghệ sỹ, tình yêu đến với lửa âm thầm tự lúc nào không hay, cứ nhẹ nhàng mà dồn lại, đầy lên trong tim và trong đôi tay.

Gỗ bạch tùng hiện tại còn rất ít để làm tranh bút lửa.

Tranh bút lửa, hay nghệ thuật khắc bút lửa du nhập vào Việt Nam được chừng gần 70 năm, và Đà Lạt là nơi phát nguồn, tạo nên tiếng tăm cho loại hình nghệ thuật đầy kén chọn này. Người được xem như bậc thầy đầu tiên của nghệ thuật tranh bút lửa xứ này là ông Bùi Văn Dưỡng từng tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Paris. Trong bạt ngàn thông, một loại nguyên liệu đặc trưng nhất để nghệ thuật bút lửa đạt độ tinh xảo, thì Đà Lạt và cả cao nguyên Lâm Viên này có rất nhiều. Trong đó có loại bạch tùng, một giống thông gỗ trắng rất phù hợp để làm tranh bút lửa.

Chiếc bút lửa dù trên thị trường có bán nhiều loại, nhưng mỗi nghệ sỹ với kỹ thuật của mình lại thích dùng cái do mình tự chế tác hơn. Bút lửa gồm sợi dây dẫn điện nối cây bút có ngòi bằng đồng với nguồn điện từ chiếc ổn áp biến điện từ 220V sang 12V và tạo nên nhiệt độ, đốt cháy bề mặt gỗ để tạo đường nét.

Nguyễn Khánh Hoàng, họa sỹ chuyên vẽ tranh bút lửa ở chợ đêm Đà Lạt là một trong số họa sĩ ít ỏi còn lại gắn bó lâu năm với nghề.

Nhiều người bảo, nghệ thuật tranh bút lửa là nghệ thuật chơi với lửa. Bởi người họa sỹ phải làm chủ được được ngòi bút với sức nóng, nếu không chỉ cần một chút lơ là sơ sẩy, ngọn lửa sẽ phá hỏng cả bức tranh. Chính vì thế, người họa sỹ phải có kinh nghiệm, sự nhạy cảm, kỹ thuật và cả óc sáng tạo cùng đôi tay khéo léo, để làm sao cho ngòi bút đạt độ nóng như ý và lướt trên gỗ thông bằng những đường nét để tạo nên những hình khối, màu sắc đẹp. Cái hay của người nghệ sĩ là nhấn nhá, điều chỉnh nhiệt độ, từ đó tạo ra nét đậm nhạt, độ nông sâu của vết cháy. Bàn tay khi thao tác với tranh phải thật sự có “con mắt”. Có được trình độ ấy không phải một sớm một chiều, ngoài năng khiếu thiên bẩm thì người nghệ sỹ phải có sức khỏe, đôi tay và con mắt sắc sảo cùng thời gian luyện tập tính bằng nhiều năm.

Trong nghệ thuật bút lửa, không chỉ tại Đà Lạt mà ở nhiều nơi khác như Hà Nội, Huế, Quy Nhơn, TP. Hồ Chí Minh... thì đề tài sáng tác của tranh bút lửa khá đa dạng, từ các bức vẽ thư pháp đến các chủ đề con người, phong cảnh, tôn giáo, phong cảnh, con người, và đặc biệt là chân dung được rất nhiều người ưa chuộng. Tranh bút lửa chỉ có màu tự nhiên của gỗ và màu nâu của gỗ cháy. Tuy nhiên nhờ những nét vẽ sắc sảo và sự phối màu hài hòa mà tranh vẫn rất thu hút; màu trắng sáng và hơi ngả vàng của gỗ cũng góp phần tạo nên sự độc đáo của tranh bút lửa. Dù không nhiều màu sắc nhưng mỗi họa tiết từ bức tranh bút lửa vẫn toát lên vẻ đẹp riêng.

Thực tế, tranh bút lửa khá kén người. Kén cả người sáng tác lẫn người yêu thích. Có nhiều họa sỹ vẽ tranh bút lửa theo kiểu công nghiệp, nhân bản một đề tài lên thành hàng trăm tác phẩm, thế nhưng giá trị tác phẩm không cao. Nhất là khi họa sỹ vẽ tranh chân dung bằng bút lửa, khách có thể ngồi mẫu cho họa sĩ vẽ rồi lấy ngay hoặc gửi ảnh để họa sĩ thực hiện, sau đó nhận qua đường chuyển phát đến tận nhà. Trong khi đó, người nghệ sỹ nếu đầu tư một tác phẩm có giá trị thì cần rất nhiều thời gian và công sức. Và tất nhiên, giá cả cũng không hề rẻ, cùng với đó là phải có người mua với gu thẩm mỹ tốt.

Trong nhao nhác hồi sinh

Dưới bàn tay tài hoa của nghệ nhân, những đường nét dần hiện ra trên mặt gỗ một cách sống động, khắc họa nên những bức tranh tuyệt đẹp về phong cảnh, câu chữ và chân dung con người của thành phố mộng mơ. Được sáng tác bằng chất liệu độc đáo, đẹp mộc mạc nhưng không kém phần tinh tế, tranh bút lửa từ lâu trở thành sản phẩm nghệ thuật hấp dẫn, mang đậm dấu ấn văn hóa của phố núi Đà Lạt. Nhưng rồi, một dạo nghệ thuật tranh bút lửa cũng thoái trào ở đây, nhất là trong giai đoạn đại dịch COVID-19 diễn ra. Không có khách du lịch, sự bão hòa của những tác phẩm, sự thiếu sáng tạo của nhiều nghệ sỹ chỉ với một lối mòn nghệ thuật đã khiến tranh bút lửa không còn tạo được nét thu hút. Sau đó một số nghệ sỹ cũng bỏ nghề tìm cách khác mưu sinh, chỉ còn trụ lại chừng non chục người ngày ngày mắt cay vì mùi khói trên những bức tranh của mình.

Mỗi nghệ sỹ với kỹ thuật của mình lại thích dùng những chiếc bút lửa do mình tự chế tác.

Nghệ sỹ Huỳnh Vương, một họa sỹ nhiều năm đau đáu với nghề, chia sẻ rằng đã có một thời tranh bút lửa ở Đà Lạt thịnh hành, được nhiều người yêu thích. Có thời điểm đội ngũ họa sỹ, nghệ nhân tranh bút lửa ở đây lên tới hàng trăm người, lập ra nhiều đội nhóm, hợp tác xã chuyên làm tranh, sản phẩm không chỉ được tiêu thụ trong nước mà còn theo chân khách nước ngoài đi về những nơi xa. Nhưng rồi thế thời lại đến, khi những dòng tranh khác nổi lên theo thị hiếu, cộng với việc cạn kiệt về đề tài, ý tưởng đã khiến nghệ thuật tranh bút lửa chấp chới lênh đênh. Sự cạnh tranh đã khiến nghệ sỹ bút lửa thưa vắng dần, Đà Lạt bây giờ những họa sỹ còn theo dòng tranh bút lửa đếm chưa hết mười đầu ngón tay, như họa sỹ Nguyễn Khánh Hoàng, họa sỹ Nguyễn Phi Anh, Nghệ sỹ Huỳnh Vương... và họ cũng đang phải chật vật gắn bó với nghề.

Với Nguyễn Khánh Hoàng, bút lửa và tranh đã như định mệnh đời anh, gắn với anh không chỉ bằng số tiền ít ỏi kiếm được từ nghề vẽ, mà dầy dặn từng ngày là một tình yêu với nghệ thuật không thể nói bằng lời. Trong góc nhỏ của chợ đêm Đà Lạt, người họa sĩ trẻ lặng lẽ, mê mải cầm bút lửa lướt nhanh trên tấm gỗ trắng mịn. Từ dòng điện, cây bút đỏ lựng đã vạch lên phiến gỗ những đường vân cháy sém. Một làn khói mỏng quyện với mùi thơm dịu bay lên và rồi những đường nét, hình khối dần hiện ra. Ngọn lửa của bút và ngọn lửa của tâm huyết được “thả” vào tranh, hòa quyện với nhau tạo nên những bức tranh tinh tế nhưng vẫn chân chất vô cùng. Những năm gần đây, dù gặp nhiều khó khăn nhưng dòng tranh bút lửa vẫn như mạch ngầm bền bỉ chảy, mà những người nghệ sỹ như Hoàng đang cố gắng thổi lên ngọn lửa nghệ thuật ấy.

Có lẽ, nghệ thuật tranh bút lửa chưa bao giờ là dễ dãi. Người ta đến và đi với nghề âu cũng là lẽ thường tình. Mà khó hơn bởi tranh bút lửa không phải là ngành có thể sản sinh được nhiều nghệ sỹ. Người họa sỹ với bút lửa lâu nay chỉ được trao truyền, tiếp nối bằng cách tự vận động tự học, tự rút kinh nghiệm, tự sáng tạo mà không có trường lớp đào tạo bài bản nào.

Trong thời đại hậu dịch bệnh, kinh tế còn nhiều khó khăn nên nhiều nghệ sỹ dẫu có đam mê cao ngút trời, nhưng cân đong giữa áo cơm hằng ngày cho gia đình, với niềm đam mê nghệ thuật đã khiến họ phải kiếm kế khác mưu sinh. Số nghệ sỹ ít ỏi còn lại cố gắng bám trụ với nghề, nhao nhác khao khát hồi sinh cho dòng tranh khó này. Đã có một số nghệ sỹ thử nghiệm, sáng tạo ra các kỹ thuật và chất liệu mới như thay vì vẽ trên gỗ, có người đã vẽ bút lửa trên giấy. Chẳng riêng bạch tùng, gỗ me, gỗ xá xị đều có thể trở thành tuyệt tác bút lửa. Hay có người đã kết hợp nhiếp ảnh và tranh bút lửa để tăng sự sáng tạo, cũng có người hướng nghệ thuật bút lửa tới trường phái tranh trừu tượng...

Bây giờ, số ít ỏi nghệ sỹ tranh bút lửa còn lại ở Đà Lạt vẫn theo đuổi đam mê nhằm vươn tới những tác phẩm có giá trị nghệ thuật. Họ đau đáu nhu cầu sáng tạo, đổi mới giữa bản năng, kinh nghiệm, nghệ thuật với yêu cầu cơm áo gạo tiền mỗi ngày. Đó là bài toán khó với những người nghệ sỹ đang mải miết theo nghề. Giữa mùa thông và bộn bề hoa lệ của miền đất du lịch, chỉ còn chưa tới chục họa sĩ bút lửa vẫn lặng lẽ. Họ cứ mê mải với công việc của mình, ở một góc riêng.

Tiêu Dao