Câu chuyện ngoại giao ấn tượng tại Hội nghị Paris

Thời gian qua đi. Những ký ức còn để lại.

Hội nghị Paris về Việt Nam, như mọi người chúng ta đều biết, là cuộc đàm phán dài nhất để chấm dứt một cuộc chiến tranh dài nhất trong thế kỷ XX, một cuộc đụng đầu lịch sử giữa một bên là đế quốc Mỹ xâm lược và chính quyền tay sai với một bên là nhân dân Việt Nam ở cả hai miền đứng lên chống xâm lược. Đó là cuộc đối thoại giữa hai nền ngoại giao-nền ngoại giao nhà nghề của một siêu cường và nền ngoại giao của một nhà nước cách mạng còn non trẻ. Ở Hội nghị Paris đã diễn ra một cuộc đấu tranh quyết liệt giữa hai ý chí, hai trí tuệ, hai loại pháp lý và đạo lý, hai thứ mưu lược khác nhau.

Lễ ký Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam ngày 27-1-1973. Ảnh tư liệu

Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến Hội nghị Paris là thất bại của Mỹ trên chiến trường. Cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968 của ta đã giáng một đòn nặng nề vào cuộc “Chiến tranh cục bộ” của Mỹ, không chỉ làm chuyển biến thế trận, đảo lộn chiến lược mà còn làm lung lay ý chí xâm lược của kẻ thù. Mỹ hiểu rằng không thể thắng ta bằng chiến tranh. Nếu muốn ra khỏi chiến tranh, không có cách nào khác là phải thông qua thương lượng. Vì vậy mà đã phải chấp nhận đàm phán với ta tại Hội nghị Paris. Còn ta, chấp nhận đàm phán để mở ra một mặt trận mới về ngoại giao. Ta hiểu rõ, tại bàn đàm phán ta không thể giành lấy cái mà trên chiến trường ta không giành được. Kết quả đàm phán tùy thuộc trước hết vào so sánh lực lượng trên chiến trường. Tài trí ngoại giao không thể thay thực lực. Mặt trận ngoại giao không phải là mặt trận quyết định nhất nhưng lại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng ở chỗ phối hợp chặt chẽ với hai mặt trận quân sự và chính trị, tạo nên sức mạnh tổng hợp để giành thắng lợi.

Câu chuyện ngoại giao ấn tượng nhất của ta tại Hội nghị Paris chính là câu chuyện các nhà đàm phán của ta thời đó đã vận dụng một cách sáng tạo tư tưởng ngoại giao Hồ Chí Minh, luôn kiên trì các vấn đề nguyên tắc, chiến lược nhưng rất linh hoạt, mềm dẻo về sách lược. Bác Hồ từng căn dặn cán bộ ta: Trong ngoại giao cũng như trong xử lý các tình huống phức tạp, “chính sách phải có cương, có nhu. Cương quá thì dễ gãy. Nhu quá thì hèn. Nói nên nhu. Làm nên cương”. Tại bàn đàm phán, ngoại giao của ta luôn biết hướng tới thắng lợi lớn toàn cục nhưng cũng biết giành từng thắng lợi nhỏ trong mỗi trận đấu, mỗi phiên họp. Biết tính toán kỹ lưỡng từng đường đi nước bước, chắc chắn, thận trọng nhưng không để rơi vào thế bị động. Kiên quyết phê phán những sai trái, khai thác chỗ yếu của đối phương nhưng có thái độ trọng thị với người đối thoại.

Xin nêu lên sau đây vài mẩu chuyện cụ thể:

Cố vấn đặc biệt Lê Đức Thọ đến Paris được nhìn nhận như một nhà lãnh đạo chính trị quyền uy, đầy mưu lược, nghiêm nghị mà mở lòng, biết cương, nhu đúng lúc.

Bộ trưởng Xuân Thủy được biết đến vừa như một nhà ngoại giao tài ba, nụ cười luôn nở trên trên môi, vừa là một nhà văn hóa, một nhà thơ, đàm phán rất căng thẳng nhưng “Nắm vững phương châm giành thắng lợi/Ung dung anh vẫn dạo vườn thơ” (Lời của nhà thơ Sóng Hồng, tức Trường Chinh, họa lại một bài thơ của Xuân Thủy vào những tháng đầu của Hội nghị).

Bộ trưởng Nguyễn Thị Bình ngay từ buổi đầu đặt chân đến Paris, đã được vinh danh là “Bà hoàng Việt Cộng”, người nữ chiến sĩ duyên dáng, khiêm nhường và kiên quyết, vị trưởng đoàn thường đưa ra trước bàn đàm phán nhiều giải pháp lay động, cũng là người với tư cách Bộ trưởng ngoại giao Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam ký vào văn bản Hiệp định ngang hàng với Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Rogers.

Nhà đàm phán kỳ cựu A. Harriman tại Hội nghị hai bên (từ 13-15 đến hết tháng 10-1968), có lúc nói đại ý: “Tôi đã làm ngoại giao 40 năm, từng là nhân vật số 2 tại Hội nghị Yalta đàm phán với Xta-lin. Xta-lin rất cứng rắn nhưng vẫn “có đi có lại”. Các ông còn cứng rắn hơn Xta-lin vì trước sau các ông chỉ một mực đòi chấm dứt ném bom không điều kiện sau đó sẽ bản các việc có liên quan. Tuy nhiên các ông là những người có thể nói chuyện được, vì các ông có phong cách ngoại giao Hồ Chí Minh".

Cố vấn Nhà trắng Kissinger ngay trong buổi đầu tiếp xúc đã nhận xét về Lê Đức Thọ: “Ông lúc nào cũng tỏ ra rất bình tĩnh, thái độ bao giờ cũng không có điều gì chê trách được, trừ một hai lần. Ông hoàn toàn biết ông muốn gì và phục vụ lý tưởng của ông một cách trân trọng và khéo léo. Lê Đức Thọ tiếp tôi với một sự lễ phép có khoảng cách của một con người mà ưu thế hiển nhiên đến mức không thể làm khác được bằng một sự lễ phép gần như hạ cố”.

Sau này, qua những cuộc đàm không công khai sóng gió với Lê Đức Thọ và Xuân Thủy tại Paris, Kissinger lại nói: "Chúng tôi không may gặp phải một đối phương như các ông chứ nếu được lựa chọn thì chúng tôi sẽ chọn một đối phương khác”.

Vậy mà sau Hiệp định Paris, khi vào Hà Nội, thăm Bảo tàng lịch sử, được giới thiệu bài thơ “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt, ông ta lại thốt lên: “Đây chính là Điều I của Hiệp định Paris”. Ông nói câu đó tại Hà Nội vào ngày 8-2-1973, vào lúc ở Miền Nam, quân đội Mỹ đã bắt đầu những đợt rút quân lớn. Và đúng ngày 29-3-1973, 60 ngày sau khi Hiệp định Paris được ký kết, những chỉ huy cao nhất đội quân cuối cùng của quân đội viễn chinh Mỹ cùng với của nó đã cuốn cờ về nước, chấm dứt những ngày đen tối của họ sau hàng chục năm làm chiến tranh ở Việt Nam. Đây cũng là lần đầu tiên từ hơn 100 năm, sự chiếm đóng của quân đội nước ngoài đã chấm dứt trên đất nước ta.

HÀ ĐĂNG (nguyên thành viên Đoàn đàm phán Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, sau này là Đoàn đàm phán Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam tại Hội nghị Paris)