Chuyện tranh bích họa nơi tường hẻm thành phố

TP.HCM có hơn 3.600 con đường và mấy chục nghìn con hẻm. Nhiều hẻm có các hẻm phụ, Nam bộ gọi là “xuyệt” - đọc trại âm theo tiếng Pháp “sur”, nghĩa là “trên” (ví dụ: 17/6 Nguyễn Biểu). Hẻm Nam bộ có thông, có cụt, lại có hẻm tới 3-4 xuyệt.

Thường hẻm ngắn và hẹp hơn đường nhưng thỉnh thoảng cũng có trường hợp ngược lại. Có hẻm bề ngang chỉ hơn mét nhưng có hẻm rộng gần hai chục. Đường ở vùng ven thành phố như ma trận. Dân chạy xe công nghệ sử dụng thành thạo Google Map vẫn phải cậy nhờ Google “mồm” (hỏi đường) mới tìm ra địa chỉ cần đến.

Hẻm ở thành phố này rất đa dạng, từ giàu/nghèo, an ninh trật tự đến không gian và trang trí, không hẻm nào giống hẻm nào. Có những hẻm cực kỳ dễ thương như hẻm 353 Phạm Ngũ Lão, Quận 1 và hẻm 115 Trần Quốc Thảo, quận 3.

Ngay trong khu phố Tây, gần phố đi bộ Bùi Viện, hẻm 353 tận dụng bức tường trống, in biểu ngữ khổ lớn giới thiệu các di sản phi vật thể Việt Nam. Từng di sản có hình minh họa và chú thích, tóm tắt đầy đủ. Phía đối diện là cây kiểng và khẩu hiệu chào mừng các sự kiện. Hẻm đẹp, không ai dám xả rác hoặc viết vẽ bậy kiểu “khoan cắt bê tông”…

Hẻm 115 đường Trần Quốc Thảo, Quận 3 càng ấn tượng. Tôi giao hàng ở hẻm 232 Võ Thị Sáu, sau đó lên Tân Bình. Google “mồm” cho biết “chạy thẳng là Trần Quốc Thảo”. Thì ra, hai hẻm nối liền nhau, đầu này 232 Võ Thị Sáu, đầu kia 115 Trần Quốc Thảo. Chạy xe gần cuối hẻm, tôi giật mình, tưởng hẻm cụt vì phía trước là đồng sen sống động, thấp thoáng đồi, bát ngát xanh. Cứ tưởng lạc vào biệt phủ.

Tới nơi, hóa ra đó là tranh bích họa kiểu 3D. Nhiều khách đi qua ngạc nhiên, họ dừng lại làm vài tấm “selfie” rồi đưa lên mạng xã hội. Hơi tiếc là ngay giữa đồng sen ấy người ta lại đặt tấm biển nội quy hẻm, khá là “lạc quẻ”.

Từ ngày có tranh bích họa, hẻm sang, sạch và thân thiện hẳn ra. Khách đi ngang ai cũng chậm bước, lấy điện thoại chụp vài tấm ảnh. TP.HCM cần có thêm nhiều hẻm “độc lạ” như vậy. Vừa chống viết vẽ bậy, vừa có thêm sản phẩm du lịch cho khách “check-in”.

Việc dùng tranh bích họa làm đẹp cộng đồng là chuyện rất xưa của thế giới, từ Âu qua Á. Thường là cả làng, cả vùng nhỏ đô thị (ở Việt Nam thường gọi là khu phố) và trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, gắn liền với văn hóa bản địa, được du khách tìm đến trải nghiệm. Mỗi bức tranh là một câu chuyện, tranh nào cũng sáng tạo và có hồn.

Tranh bích họa cộng đồng Việt Nam mới xuất hiện từ năm 2016, với hơn 100 ngôi nhà bích họa ở làng Tam Thanh (Quảng Nam) do đại sứ quán Hàn Quốc tài trợ. Những bức tranh miêu tả cuộc sống, trông sống động hơn thật, giúp du lịch Tam Thanh vang danh khắp nước. Do không có kế hoạch quản lý và bảo trì, làng bích họa mai một, xuống cấp. Đầu năm 2023, được thay mới theo trường phái khác, gây nhiều tranh cãi. Chủ quan mà nói, tôi thấy hồn tranh kém hơn xưa.

Sau Tam Thanh, nhiều địa phương có tranh bích họa cộng đồng. Gần nhất là bức tường bích họa 747m ở ven biển Ninh Thuận. Nếu “vào nhà biết chủ” thì “ngắm tranh biết người vẽ”. Ai cũng có thể vẽ nhưng chưa chắc đã là họa sĩ? Tôi mê làng bích họa Tam Thanh thuở 2016, nhưng thích nhất là các tranh bích họa “Dốc nhà làng” của dự án “Phố bên đồi” ở phường 1, thành phố Đà Lạt.

Tranh bích họa có hồn, tạo cảm giác luôn dành chỗ cho du khách “check-in”. Ai và bất cứ lúc nào cũng có thể là một phần của bức tranh 3D hoàn hảo. Tôi rất dị ứng với tư duy phong trào, ganh đua vùng miền, chạy theo các kỷ lục về lượng, không quan tâm đến chất. Những bức tranh nghiệp dư của các tình nguyện viên đôi khi lại có sức hút hơn cả tranh của những “thợ vẽ”, thật lạ!

Từ làng bích họa Tam Thanh 2016 và “Dốc nhà làng” Đà Lạt 2021, tôi mơ về những làng bích họa, phố bích họa, nhất là những con hẻm bích họa của đất và người Sài Gòn hào nghĩa. Cần “kiểm kê gia tài” quỹ tường trống có thể vẽ bích họa, từ đó làm thí điểm, xã hội hóa kinh phí và chất xám để thực hiện. Cần nhất là khuyến khích sáng tạo, ưu tiên bản sắc văn hóa tại chỗ.

TP.HCM có đủ cả tiềm năng lẫn tiềm lực thực hiện. Vấn đề là chính sách ưu đãi, minh bạch và thủ tục dễ dàng.

Nguyễn Văn Mỹ (Chủ tịch Công ty Du lịch Lửa Việt)