Con đường Zimbabwe: Từ vựa lúa đến đói nghèo

Năm 2013 Zimbabwe có 1,6 trên 13 triệu dân bị đói và phải nhận viện trợ từ Âu Mỹ. Ảnh Getty Images

Là 'vựa lúa châu Phi' với nền nông nghiệp khá hiện đại, Zimbabwe còn thừa hưởng ngôn ngữ và hệ thống pháp luật Anh, lại giành độc lập muộn (năm 1980) nên đã tránh được nhiều sai lầm của phe xã hội chủ nghĩa thời Chiến tranh Lạnh.

Nhưng sang Thế kỷ 21, đảng cầm quyền đã quay lại với những chính sách đáng ra cần phải tránh, và đẩy quốc gia này vào con đường tụt lùi.

Đảng ZANU-PF là tên viết tắt của "Zimbabwe African National Union - Patriotic Front (Liên minh Quốc gia Châu Phi Zimbabwe - Mặt trận Ái quốc), thuộc phe tả.

Ra đời năm 1963, đảng này ngay từ ban đầu đã nhận sự ủng hộ từ Trung Quốc thời Mao Trạch Đông.

Theo Elizabeth Schmidt trong cuốn "Foreign Intervention in Africa: From the Cold War to the War on Terror" thì cánh vũ trang của ZANU là Patriotic Front (PF), được Trung Quốc huấn luyện chiến tranh du kích, vận động quần chúng nông dân, tổ chức các cuộc tập kích xuyên biên giới, vùng giáp Zambia và Mozambique.

Học thuyết chiến tranh nhân dân của Mao cũng được ZANU áp dụng và họ được người sắc tộc nói tiếng Shona "đùm bọc" thời kháng chiến.

Về tổ chức, ZANU cũng có cơ cấu giống một đảng Marxist kiểu Mao: trên cùng là Bộ Chính trị, dưới là Ban Chấp hành Trung ương, và bên cạnh có Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, Hội Cựu Chiến binh...

Cải cách Ruộng đất

Sau khi chính phủ phân biệt chủng tộc cuối cùng của người da trắng do Ian Smith (gốc Anh từ Nam Phi) tan rã năm 1979, ông Robert Mugabe lên làm thủ tướng.

Quốc gia Rhodesia đổi tên thành Zimbabwe trong làn sóng dân tộc chủ nghĩa, "châu Phi hóa".

Nhưng về kinh tế, ông Mugabe đã mời 200 nghìn điền chủ da trắng ở lại, và trì hoãn chính sách Cải cách Ruộng đất để đảm bảo ổn định cho nền nông nghiệp.

Ian Smith, cựu thủ tướng da trắng cũng ở lại Zimbabwe và tiếp tục sống trong trang trại của mình.

Sang đầu thập niên 2000 vì nguy cơ thất cử, Mugabe xoay sang chính sách bài xích người gốc Âu.

Luật Cải cách Ruộng đất được chính phủ ZANU-PF thông qua, mà trên thực tế sẽ là tước đoạt các nông trang hiện đại, phì nhiêu của người gốc Âu.

Những người không chịu bán rẻ lại ruộng đất, gia sản cho chính phủ thì bị các nhóm dân quân hoặc côn đồ đến cướp phá.

Một số người gốc Âu bị giết chết.

Các nông trang được trao lại cho nông dân Zimbabwe mà đa số không nắm được nghề canh tác.

Chỉ trong vài năm, từ nước xuất khẩu lúa, thuốc lá, trái cây, Zimbabwe bị nạn đói đe dọa.

Số liệu của Ngân hàng Thế giới cho thấy GDP của Zimbabwe sụt từ 6,75 tỷ USD năm 2001 xuống 4,4 tỷ năm 2008.

Chiến tranh Congo

Nhưng cách điều hành của chính quyền ZANU-PF không chỉ tác động xấu đến nông nghiệp.

Cùng lúc, cuộc chiến với Congo khiến ngân sách quốc gia kiệt quệ.

Zimbabwe không hề có biên giới chung với Congo, và hoàn toàn có thể đứng ngoài cuộc chiến giữa Congo, Rwanda, Uganda và Angola.

Nhưng ông Mugabe đã gửi quân sang Congo để "thỏa mãn tham vọng là lãnh tụ châu Phi", và với quân đội Zimbabwe, chiến tranh là cơ hội kiếm chác.

Quả vậy, theo một điều tra của The Economist, quân đội Zimbabwe vào chiếm vào khai thác vùng có kim cương ở Nam Congo, trong khi Angola thì chiếm các mỏ dầu, còn Rwanda và Uganda thì đào coltan.

Các tướng tá và lãnh đạo Zimbabwe đã bỏ túi nhiều nhưng chi phí chiến tranh thì để ngân sách quốc gia gánh chịu.

Dư luận Zimbabwe bị che mắt vì chiến sự mà hàng nghìn quân nước này tham gia tại Congo trong 5 năm liền.

Sự việc chỉ vỡ lở khi tư lệnh quân đội, tướng Constantine Chiwenga bị các bà vợ của nhiều tướng tá yêu cầu điều tra tình trạng chồng của họ đi đánh nhau bên Congo đã mang về nhà vợ thứ nhì hoặc vợ thứ ba.

Cùng lúc, một ước tính nói ngân sách Zimbabwe chi ra chừng hàng tỷ USD cho chiến phí.

Có ý kiến như của nhà kinh tế John Robertson nói rằng rất có nhiều khả năng ngoài việc khai thác gỗ và kim cương, các khoản tiền đã "lưu lạc sang tài khoản ở ngân hàng Thụy Sỹ" mà giới cầm quyền Zimbabwe làm chủ.

Nhưng điều chắc chắn là các chỉ số tài chính Zimbabwe trở nên thê thảm: lạm phát phi mã, từ 59% năm 2000 lên 80 tỷ phần trăm vào cuối năm 2008.

Chính quyền Mugabe dùng các biện pháp hành chính phản kinh tế để cứu vãn: cấm tăng giá, bắt nhốt các nhà buôn tăng giá hàng hóa, và đặt việc dùng tiền đô la Mỹ, và đồng euro ra ngoài vòng pháp luật.

Điều này chỉ khiến hơn 30% trao đổi kinh tế Zimbabwe diễn ra "ngoài luồng", và buôn lậu tăng mạnh.

Zimbabwe đạt vị trí 175 trên 180 nước trong bảng tự do kinh doanh của Heritage Foundation.

Đầu tư Trung Quốc và tương lai kinh tế

Sau Khủng hoảng tài chính 2008, chính quyền Mugabe đã nới lỏng nhiều chính sách kinh tế độc đoán.

Ngoại tệ được sử dụng trở lại.

Chính sách quốc hữu hóa và trao đất cho nông dân bản địa không có kiến thức canh tác được ngưng.

Trong 2500 nông trang lớn của người gốc Âu làm chủ, sau này chỉ còn lại vài trăm không bị mua rẻ hoặc tàn phá.

Năm 2013, Hiệp hội Nhà nông Zimbabwe của người gốc Âu đã đưa ra một kế hoạch tái thiết nông nghiệp trong hoàn cảnh chừng 1,6 triệu người tiếp tục bị đói.

Một số công ty, tập đoàn Nam Phi được quay trở lại đầu tư vào nông nghiệp.

Ngành xuất khẩu thuốc lá tìm thấy thị trường lớn là Trung Quốc.

Năm 2016, Zimbabwe bán được gần 600 triệu USD thuốc lá.

Trung Quốc cũng bỏ tiền vào ngành khai khoáng, bán lẻ và giao thông công chính.

Nước này hiện là nhà đầu tư số một ở Zimbabwe và cũng cung cấp phần lớn vũ khí cho quân đội Zimbabwe.

Một số khu nông trại từng có chủ da trắng bị trục xuất đi, rơi vào cảnh hoang tàn, nay do công ty Trung Quốc quản lý.

Ngoài vàng và platinum, Zimbabwe tiếp tục xuất khẩu kim cương: 961 nghìn carats năm 2016.

Nhưng Zimbabwe tiếp tục là quốc gia nghèo và tham nhũng cao.

Tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International) nói mỗi năm, quốc gia 13 triệu dân này mất đi 1 tỷ USD vì tham nhũng.

Cảnh sát, chính quyền địa phương và ngành giao thông là ba "khu vực tham nhũng" nặng nhất.

Nhưng tham nhũng quyền lực và các thương vụ làm ăn của quan chức cao cấp cũng là vấn đề nghiêm trọng.

Hiện Zimbabwe chưa rõ sẽ đi về hướng nào.

Nhưng bất cứ chính phủ nào lên cầm quyền thì việc phục hồi kinh tế quốc gia còn cần rất nhiều chính sách tốt.

NGUYỄN HOÀNG