Công bố bảo vật quốc gia – Bộ tượng tam thế Phật chùa Côn Sơn

Cũng trong ngày hôm nay TP Chí Linh chính thức khai hội mùa xuân Côn Sơn – Kiếp Bạc; tưởng niệm 690 năm ngày viên tịch của Đệ tam tổ Trúc Lâm Huyền Quang Tôn giả ( 1334 – 2024).

Bộ tượng Tam Thế Phật ở chùa Côn Sơn (Chí Linh, Hải Dương) là một trong 29 bảo vật quốc gia vừa được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa. Ảnh Vĩnh Quân

Chùa Côn Sơn – nơi lưu giữ bảo vật quốc gia

Chùa Côn Sơn thuộc khu di tích quốc gia đặc biệt Côn Sơn - Kiếp Bạc được khởi dựng từ cuối thế kỷ XIII, hoàn chỉnh ở thế kỷ XIV. Trong phật điện hiện còn lưu giữ những bộ tượng mang đậm giá trị lịch sử, văn hóa nổi bật nhất là bộ Tam Thế Phật.

Bộ tượng Tam Thế Phật bao gồm 3 vị: Phật Quá Khứ, Phật Hiện Tại và Phật Vị Lai, tên gọi đầy đủ là "Tam Thế thường trụ diệu Pháp thân". Ảnh Vĩnh Quân

Pháp thân là cái thân chân thật, cái đạo thể, pháp tính. Diệu là đẹp, sáng, sạch, tinh tế, nhiệm màu, thoát khỏi phiền não. Thường trụ là luôn luôn tồn tại, lúc nào cũng thế, không lệ thuộc vào bất kể điều kiện nào, không sanh, không diệt, không thay đổi, không gián đoạn… Nghĩa là thời quá khứ, hiện tại, vị lai tồn tại vĩnh hằng không bị lệ thuộc vào hình, danh, sắc, tướng của thế giới hữu hình, không lệ thuộc vào không gian và thời gian.

Tam Thế Phật là bộ tượng cổ nhất tại chùa Côn Sơn, là hiện vật gốc độc bản, được lưu giữ từ thời Lê trung hưng đến nay.

Một ý nghĩa khác gắn với tên gọi của các vị Phật này là "Tam Thế Tam thiên Phật", bao gồm "Quá Khứ Thế" có 1.000 vị Phật khác nhau đứng chủ, “Hiện Tại Thế” cũng gồm 1.000 vị Phật khác, “Vị Lai Thế” có 1.000 vị. Như vậy, tượng Tam Thế tuy chỉ có ba pho nhưng tượng trưng cho 3.000 vị Phật, ở ba đại kiếp (mỗi đại kiếp tương ứng 1.344.000.000 năm) mà không nhằm chỉ đích danh một vị Phật nào.

Theo nhiều nguồn tư liệu, Tam Thế Phật là bộ tượng cổ nhất tại chùa Côn Sơn. Ảnh Vĩnh Quân

Bộ tượng này phản ánh đầy đủ cấu trúc của hệ tượng Tam Thế vốn là bộ tượng quan trọng hàng đầu trong các điện thờ Phật ở miền Bắc Việt Nam.

Bộ tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn được tạo tác bằng gỗ, phủ sơn son, thếp vàng, gồm 3 phần: Thân tượng, tòa sen và bệ gỗ. Mỗi pho tượng cao từ 1,55-1,75m, nặng khoảng 100kg. Các pho tượng đều có những giá trị đặc biệt về lịch sử tạo dáng rất quý hiếm, là tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ tiêu biểu cho một phong cách, một thời kỳ lịch sử.

Kiến trúc tượng Phật độc đáo

Về nghệ thuật tạo hình, bộ tượng Tam Thế chùa Côn Sơn tiếp tục kế thừa phong cách tạo hình thời Mạc và tiêu biểu cho phong cách tạo hình tượng thời Lê trung hưng. Tượng được tạc với biểu tướng Sahasrâra (tướng trên đỉnh đầu) là khối cầu đứng độc lập. Kiểu thức tượng Sahasrâra dưới dạng một khối gần như tròn thường chỉ có ở tượng Phật thuộc “phong cách Mạc” (nửa cuối thế kỷ XVI - đầu thế kỷ XVII), hiện nay còn lại dưới 10 pho ở chùa Côn Sơn, chùa Thái Lai, Bà Tề (Hà Nội)... Tuy vậy, các tượng này vẫn đủ tư cách đại diện cho một phong cách riêng biệt, chưa chịu sự chi phối của hai dòng Phật pháp Tào Động và Lâm Tế, mà còn giữ được phong cách tạo tượng Phật từ thời Lý.

Lãnh đạo dâng hương tưởng niệm tại chùa Côn Sơn. Ảnh Vĩnh Quân

Đầu tượng có sọ trên nở, hàm thon hơn, mặt trái xoan. Theo một số nhà nghiên cứu dân tộc học mỹ thuật truyền thống, đây là một chi tiết để biểu hiện về sự phát triển cao độ của trí tuệ. Tóc tượng xoắn ốc, phủ đầy ở đầu và cả tóc mai xuống tới tận giữa tai, kín cả nhục kháo. Tượng có một bộ mặt mang nét chân dung chuẩn mực, gần gũi với khuôn mặt của người Ấn với sống mũi cao, thẳng, nguyệt mi cong, mắt nổi khối vồng, miệng cân phân đầy đặn, khóe miệng cong lên trên. Khuôn mặt có nhiều chi tiết thuộc về đạo mà vẫn hết sức đôn hậu, thanh tú. Đây là một khuôn mặt tự nhiên, chưa bị cường điệu để gắn với nhiều chi tiết cao quý do người thời sau thường áp đặt.

Các chư tăng phật tử về thắp hương tại chùa Côn Sơn. Ảnh Vĩnh Quân

Thân tượng dày, ngực nở căng, bụng thon vừa phải, thế ngồi mềm mại, uyển chuyển, nhịp nhàng. Đặc biệt, áo cà sa như chỉ có một lớp và bó sát người như kế thừa từ phong cách nhà Lý.

Điều đặc biệt, Bộ tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn đó là chiếc áo cà sa kiểu quấn mảnh vải từ vai trái vắt chéo xuống sườn phải để hở hẳn bờ vai, cánh tay và nửa ngực phải. Hiện tượng trật vai phải của những pho tượng này như để biểu thị sự tôn kính bề trên mà ở đây là Phật kính pháp. Trong kho tàng nghệ thuật cổ Việt Nam, tượng Tam Thế chùa nào cũng có, hầu hết tượng Phật khoác áo cà sa che kín người, hai nửa cân nhau, gọi là Tăng già lê (gồm áo mặc trong, áo mặc giữa và áo mặc ngoài). Nhưng kiểu khoác áo cà sa như bộ tượng Tam Thế Phật ở chùa Côn Sơn thì rất hiếm, trên cả nước chỉ còn ở chùa Hiệp Thuận (Phúc Thọ, Hà Nội).

Tòa sen dưới các pho tượng mang phong cách thời Mạc. Khối căng, cánh sen phồng lên, đầy đặn, đầu cánh sen có gờ cạnh...

Bộ tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn là một trong không nhiều bộ tượng đẹp thời Lê trung hưng. Các pho tượng được chạm trổ rất kỹ, quan tâm tới từng chi tiết. Bộ tượng mang ý nghĩa về các lực lượng tự nhiên, phản ánh tục cầu mưa, cầu mùa, là khát vọng của người Việt vùng châu thổ Bắc Bộ. Yếu tố dung dị phóng khoáng của tâm thức bản địa đã Việt hóa những khuôn mẫu tôn giáo, tạo nên sự dung hội văn hóa trong ngôi chùa.

Cửu phẩm Liên hoa tại chùa Côn Sơn. Ảnh Vĩnh Quân

Chùa Côn Sơn có tên chữ là "Thiên Tư Phúc Tự", nghĩa là chùa được trời ban cho phước lành trong dân gian quen gọi theo tên núi là chùa Côn Sơn hay còn gọi là Chùa Hun. Đây là di tích lịch sử văn hóa và danh thắng nổi tiếng đất nước, được trùng tu xây dựng tôn tạo năm 1304. Từ thời Trần, chùa Côn Sơn là một trong ba trung tâm của thiền phái Trúc Lâm cùng chùa Yên Tử và chùa Quỳnh Lâm (Quảng Ninh).

Chí Linh Hải Dương chính thức bước vào khai hội mùa xuân. Ảnh Vĩnh Quân

Vào đời Lê, chùa được trùng tu và mở rộng rất nguy nga đồ sộ. Trải qua biến thiên về lịch sử và thời gian, chùa Côn Sơn ngày nay chỉ còn là một ngôi chùa nhỏ ẩn mình dưới tán lá xanh của các cây cổ thụ. Tại đây, văn hóa Phật giáo, Nho giáo và Lão giáo cùng tồn tại và phát triển qua nhiều thế kỷ, nhưng tất cả đều thấm đẫm bản sắc văn hóa Việt, đều để lại dấu ấn qua từng chi tiết kiến trúc, chạm khắc, qua các bia đá, tượng thờ, hoành phi, câu đối…

Lễ hội chùa Côn Sơn được tổ chức vào tháng Giêng hàng năm, từ ngày 15 đến ngày 22. Ảnh Vĩnh Quân

Vĩnh Quân