Đền – Đình Liễu Giai giá trị lịch sử giữa lòng thủ đô Hà Nội

Đền - Đình Liễu Giai lấy theo tên trại Liễu Giai, một trong 13 trại (Thập tam trại) ở phía Tây của thuộc kinh thành Thăng Long thời xưa. Từ thời Lý nơi đây đã có địa danh là Thập tam trại. Hiện nay, khu Di tích lịch sử Đình - Đền Liễu Giai thuộc phường Liễu Giai, quận Ba Đình, thành phố Hà Nội.

Nơi tích tụ tráng khí cha ông

Vị thần được thờ ở đình là ông Hoàng Phúc Trung, người làng Lệ Mật (Gia Lâm, Hà Nội). Theo truyền thuyết, ông Hoàng Phúc Trung, là người có công lao xuống đáy sông chỗ nước xoáy, giao đấu với các loài thủy tặc, vớt được thi thể công chúa nhà Lý, được vua ban cho vùng đất hoang phía Tây kinh thành Thăng Long. Sau đó ông chiêu mộ dân Lệ Mật sang khai hoang và lập khu Thập tam trại, biến khu đầm lầy, cây cối um tùm, nhiều thú dữ thành khu dân cư sầm uất, làm ăn trù phú. Liễu Giai là một trong 13 trại đó.

Đền – Đình Liễu Giai ngày nay (bên trên) và gần 100 năm về trước (bên dưới).

Liền kề đình là đền Liễu Giai, thờ Thánh Mẫu và Ngọc Nương công chúa. Theo thần tích còn lưu ở đền, tại làng Phan Sơn, huyện Bằng Châu, phủ Nam Sách, tỉnh Hải Dương, có một gia đình họ Lý húy là Nghi, vợ họ Hoàng, có truyền thống văn hóa ba bốn đời đều có người làm quan. Lý Nghi làm quan bộ Lễ thời vua Trần Nhân Tông. Hai ông bà sống cung điện ở phía tây kinh thành Thăng Long. Một hôm trời nóng, bà ra hồ Bạch Nhạn tắm. Bỗng dưng sóng gợn, hiện lên một con rắn trắng bơi đến rồi quấn chặt mình bà.

Đến nay vẫn còn vẹn nguyên bao giá trị ý nghĩa giữa lòng Hà Nội.

Năm sau, đúng giờ Thìn ngày 21 tháng 3 Giáp Thìn, bà sinh ra một bé gái, đặt tên là Ngọc Nương, càng lớn càng xinh, đức độ hiền hòa thông minh hơn người. Năm 18 tuổi, Ngọc Nương đi thuyền ngắm trăng vào đêm 17 tháng 8 Âm lịch, đến địa phận trại Liễu Giai thì gặp cơn dông. Lúc đó xuất hiện một con rắn dài khoảng 10 trượng đến đón Ngọc Nương về Thủy Quốc. Bố mẹ vô cùng thương xót, xây đền thờ Ngọc Nương trên mảnh đất long chầu hổ phục cạnh hồ Bạch Nhạn, sau gọi là hồ Đống Nước.

Đời Trần Anh Tông, quân giặc Nguyên Mông sang xâm lược nước ta, Ngọc Nương đã âm phù giúp vua đánh thắng quân giặc một trận lớn. Vua bèn ban cho dân làng 100 quan tiền tu bổ sửa chữa đền thờ và sắc phong cho nữ sĩ: “Vạn cổ huyết thực, Dư quốc đông vô viết vi, Nữ bạch hổ trang, Thủy tinh tôn linh công chúa, Hộ nhị đệ nhất tử”. Sang các triều vua: Vĩnh Khánh, Cảnh Hưng, Chiêu Thống, Minh Mịnh, Thiệu Trị, Tự Đức, Duy Tân, Khải Định đều có Sắc phong: Thủy Tinh công chúa Thượng đẳng phúc thẩm.

Nét cổ kính vẫn còn nguyên vẹn

Đền Liễu Giai quay hướng Tây Nam. Sau nhiều lần tu sửa hiện nay mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn. Đền được xây theo hình chữ “Công” trên một khu đất cao nhìn về hướng tây. Sau tam quan là sân trước, hai bên có lầu Cô, lầu Cậu, ở giữa là đền thờ Thánh Mẫu, bên hữu có lầu Mẫu Cửu Trùng Thiên.

Tòa tiền tế 5 gian xây kiểu "đầu hồi bít đốc", kết cấu dạng “thượng chồng rường, hạ kẻ chuyền” với những hàng cột gỗ lim. Hai trụ biểu nhô cao, đỉnh trụ đắp 2 đôi chim phượng ấp bụng chổng đuôi lên. Phía dưới có 2 bức bình phong bằng gạch, đắp hình bạch hổ và thanh long.

Những bức chạm ở cửa bức bàn và bên trong đền mang hình tùng, lộc, mai, hạc và rồng, phượng, rùa, lân, đào, trúc, cúc, sen trông rất phong phú, tinh tế.

Những hàng cột gỗ lim được điêu khắc còn nguyên vẹn

Từ tiền tế, du khách đi qua một "ống muống" xây đơn giản, có bày hương án thờ rồi tới hậu cung gồm 3 gian kiểu “vì kèo quá giang”, trang trí với chút ít hoa văn truyền thống, nơi đặt các pho tượng Cô, Cậu và Tam Phủ Hồng Nương trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu của dân gian. Bên tả ngôi đền còn có một Phật điện xây theo hình chữ "Đinh".

Nghi môn đình Liễu Giai nằm liền tam quan ngôi đền, sau cổng là sân trước, bên trái có phòng họp và nhà khách. Đình rộng 5 gian, kiến trúc kiểu chữ "Nhất" khá đơn giản. Bên tả có xây thêm một nếp nhà nhỏ làm nơi tưởng niệm Hồ Chủ tịch.

Ngoài tác phẩm kiến trúc và điêu khắc, đền Liễu Giai còn lưu giữ nhiều di vật quý. Một cỗ kiệu gỗ sơn son thếp vàng khá lớn, bên trên đặt long đình hình tháp kiểu chồng diêm. Phần xung quanh của long đình còn được chạm hình nghê, phượng, chữ triện… Đáng chú ý, hai điểm giữa của tay kiệu chạm hình song phượng, lưỡng long chầu hổ phù. Hai đòn giữa chạm hai đầu rồng hướng ra ngoài, đòn nhỏ ở dưới lại chạm nguyên một hình rồng, thể hiện sự tài hoa về cách trang trí tỉ mỉ cầu kỳ của nghệ nhân xưa. Đây chính là một hiện vật hiếm thấy, có giá trị cao trong kho tàng nghệ thuật chạm khắc thế kỷ XIX ở nước ta.

Các di vật quý có niên đại thế kỉ XIX còn lưu lại

Ngoài ra, trong đền còn có một số đồ sứ, đồ đồng gồm bát hương lớn tráng men trắng vẽ lam, hai cỗ tam sự và một chuông đồng thời nhà Nguyễn. Bên cạnh đó, đền còn lưu giữ được một số thần phả, sắc phong của các triều đại trước đây gồm hai cuốn thần phả do Quan hàn lâm viện Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính soạn vào năm 1572 và một đạo sắc phong cho Thủy tinh phu nhân vào năm Thành Thái nguyên niên 1888.

Ngoài ra, đền còn có một số bộ cánh cửa bức bàn làm kiểu thượng song hạ bàn, chạm nổi tùng, lộc, cúc, mai liên hoàn và các bộ phận của kiến trúc nhà tiền tế như đầu dư, cốn nách đều được chạm khắc rồng, phượng, có niên đại thế kỉ XIX.

Tiếp nối truyền thống đáng quý

Ông Nguyễn Văn Muôn, Phó Ban di tích, Trưởng Ban công tác mặt trận địa bàn dân cư số 5, phường Liễu Giai (tiền thân làng Liễu Giai) cho biết, Đền – Đình Liễu Giai có từ lâu đời, được xây dựng từ thời Trần, Lý và trải qua sự biến thiên của thời gian. Sau khi hòa bình lặp lại được nhân dân đóng góp công sức khôi phục lại được một phần.

Trong thời kỳ toàn quốc khánh chiến chống thực dân Pháp, vào năm 1946, Đền - Đình Liễu Giai từng là nơi bị thực dân Pháp nghi có các Chiến sỹ cách mạng ẩn náu nên đã nã súng cối tàn phá, gây sập cháy. Nơi cũng ghi dấu và chứng kiến những ngày tháng bất khuất và kiên cường của bà con làng Liễu Giai.

Du khách thập phương đến thắp hương đầu năm cầu phúc cho gia đình mọi sự tốt lành.

Bên cạnh những giá trị về kiến trúc nghệ thuật, đền Liễu Gia có nhiều ý nghĩa về lịch sử, về địa danh giúp cho việc nghiên cứu sự hình thành và phát triển của thành Thăng Long. Đó là nét độc đáo về tâm linh Thăng Long, là biểu tượng vẻ đẹp văn hóa tín ngưỡng dân gian của người Việt.

Đền - Đình Liễu Giai còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của nhân dân địa phương, là một trong những di tích có cảnh quan đẹp của Thủ đô. Ngoài ra, còn là nơi bảo lưu mối quan hệ truyền thống giữa hai làng Liễu Giai và Đống nước và giữa các làng trại trong vùng.

Ngày nay, sân đình rộng rãi và sạch sẽ đã trở thành một không gian sinh hoạt mở cho dân làng. Vào những dịp lễ Tết như đêm giao thừa, ngày mùng Một Tết Nguyên đán, Đền – Đình Liễu Giai trở thành nơi tụ hội của dân làng, khách thập phương gặp gỡ, giao lưu, chúc tụng nhau một năm mới thịnh vượng, thắp nén hương đầu năm cầu phúc cho gia đình mọi sự tốt lành.

Đền – Đình Liễu Giai ngày nay

Nhận thức được tầm quan trọng của việc lưu giữ những bản sắc truyền thống của làng, tại Đền - Đình Liễu Giai hằng năm, vào ngày 17 tháng 8 âm lịch, nhân dân và chính quyền địa phương thường tổ chức Lễ hội kỷ niệm Ngày hóa Đức Thánh mẫu Ngọc Nương Công Chúa và ngày 12 tháng Giêng tổ chức Lễ hội kỷ niệm ngày hóa của thành hoàng Hoàng Phúc Trung.

Thông qua lễ hội nhằm giáo dục truyền thống yêu nước, truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm của dân tộc cho các thế hệ trẻ, đồng thời thể hiện cho sự ngưỡng vọng của người dân với công lao phù trợ của các thánh thần, đem lại yên bình, ấm no cho nơi đây.

Nghi môn đền Liễu Giai

Đền – Đình Liễu Giai đã được Bộ Văn hóa Thông tin quyết định công nhận và xếp hạng di tích lịch sử nghệ thuật kiến trúc quốc gia ngày 27/12/1990. Đặc biệt đây còn là Công trình được thành phố Hà Nội gắn biển “Công trình kỷ niệm 1000 năm Thăng Long- Hà Nội”.

Mai Đỉnh