GS.TSKH Trần Duy Quý cha đẻ của nhiều giống lúa lai Việt Nam

70 tuổi xuân, trên 50 năm cống hiến tận tâm, tận lực, tận trí, tận tình cho ngành Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, GS.TSKH Trần Duy Quý đã được Viện danh nhân Thế giới của Hoa Kỳ bình chọn là 1 trong 1.000 nhà khoa học có ảnh hưởng đến Thế giới năm 2002. Vào những ngày đầu mùa xuân Mậu Tuất 2018 này, GS.TSKH Trần Duy Quý vừa được Liên Hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam phối hợp cùng một số cơ quan có uy tín bình chọn và giới thiệu trong cuốn sách "100 Giáo sư Việt Nam chọn đời cống hiến".

GS.TSKH Trần Duy Quý tại một hội thảo khoa học

Sau khi tốt nghiệp đại học, về làm việc tại Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, GS Quý vẫn “say sưa với cây lúa” và gắn bó với công việc chọn giống lúa cho tới hiện tại, khi đã nghỉ hưu. Sau nửa thế kỷ gắn bó với công việc di truyền chọn giống, GS Quý cùng các cộng sự đã chọn tạo được 27 giống lúa cùng nhiều giống đậu tương và hoa. Tới nay, GS Quý đã sở hữu 180 bài báo khoa học đăng trên các tạp chí chuyên ngành trong và ngoài nước, 4 giải thưởng VIFOTEX về KHCN, 1 giải thưởng nhà nước về lúa lai (2005). Giải thưởng của Tổ chức Phát triển nông nghiệp châu Á - Thái Bình Dương năm 1995, giải thưởng của Tổ chức Nông - Lương quốc tế và Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế năm 2014 về công trình đột biến tạo giống lúa...

Ông kể về một kỷ niệm sâu sắc đáng nhớ trong những năm gắn bó với cây lúa. Từ luận văn tốt nghiệp đại học, ông đã bắt đầu nghiên cứu về các đột biến của cây lúa dưới tác động của hóa chất và tia phóng xạ. Lúc bấy giờ, đây là một hướng nghiên cứu mới mà một người thầy của ông được đào tạo tại Nga lần đầu tiên mang về giảng dạy tại Việt Nam. Khóa học của ông là khóa đầu tiên bắt đầu đi theo hướng nghiên cứu này.

Khác với phương pháp lai tạo giống, phương pháp chọn tạo giống bằng công nghệ bức xạ tạo ra các giống lúa thuần với các tính trạng mong muốn bằng cách chiếu phóng xạ xuyên thấu vào hạt giống, gây đột biến tính trạng. Trong thiên nhiên, tia tử ngoại cũng tạo ra nhiều đột biến. Nhờ biến dị di truyền này, thông qua chọn lọc của con người và tự nhiên thì sinh vật mới đa dạng và tiến hóa. Lúa lai có nhiều ưu thế tuy nhiên, cần phải đầu tư tốn kém và lích kích.

Giống lúa mang tên ông có chất lượng và năng suất vượt trội

Ngoài ra, việc sử dụng các giống lúa lai buộc người nông dân phải mua giống khi vào vụ mới, dễ dẫn tới độc quyền của các doanh nghiệp, nhất là trong điều kiện phải nhập nội giống lúa lai như Việt Nam hiện nay. Trong khi đó, việc lai tạo các giống lúa thuần bằng công nghệ bức xạ sẽ có lợi cho người dân, đặc biệt là trong giai đoạn còn nghèo. Mục tiêu nghiên cứu đầu tiên của ông là thay thế được giống Nông nghiệp 8, vốn rất phổ biến tại Việt Nam khi đó nhưng khả năng chống chịu sâu bệnh cũng như chịu bão kém. Khi đó đất nước vẫn chưa thống nhất, mình chưa có lò phản ứng nên muốn chiếu xạ (cho hạt giống) chỉ có thể chiếu ở Bệnh viên K. Tuy nhiên ở đây các máy chiếu xạ ở bệnh viện công suất yếu, bệnh nhân lại đông nên bị ngắt quãng liên tục, không chuẩn.

Vì thế, hàng tuần ông phải gửi hạt giống sang Liên Xô cũ để chiếu xạ rồi mang về chọn. Khó khăn là vậy, nhưng tới đầu những năm 90, bằng sự nỗ lực, ông và những đồng sự của mình đã chọn tạo được giống lúa DT10 với khả năng chống chịu sâu bệnh và chịu bão tốt, thay thế cho giống Nông nghiệp 8. Khi trồng khảo nghiệm giống DT10, ông đã phải ký bảo lãnh với người dân: Nếu thất bại, chúng tôi phải đền dân 100% còn nếu được thì chia đều.

Năm 1991, bão về, lúa Nông nghiệp 8 bị đổ dạt hết nhưng giống lúa DT10 của chúng tôi thì vẫn đứng vững. Thành ra, nơi trồng Nông nghiệp 8 mỗi sào chỉ được 140 kg, còn DT10 thì đạt 200 kg/sào. “60kg mỗi sào trội lên người dân chia cho nhóm nghiên cứu của ông một nửa. Nhờ thế mà năm ấy nhiều quân của ông xây được nhà!. Sau thành công vang dội tại Việt Nam, giống lúa DT10 của ông đã được phổ biến sang hàng chục nước trên thế giới với diện tích hàng vài chục triệu ha. Có nơi, như Iraq, năng suất giống lúa DT10 đạt tới 11 tấn/hạ, trong khi ở Việt Nam chỉ đạt 7-8 tấn/ha.

Ngoài niềm say mê cho nghiên cứu về lúa ông còn rất mê hoa lan

Năm nay, GS. TSKH Trần Duy Quý bước qua tuổi "Thất thập cổ lại hi" nhưng sức khỏe còn dẻo dai, trí tuệ minh mẫn, tinh thần tráng kiện, luôn sảng khoái, sống thanh đạm và sôi nổi với mọi hoạt động công tác xã hội, cống hiến không ngừng nghỉ cho sự nghiệp Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam. Cùng một lúc ông vẫn đảm nhiệm các trọng trách: Viện trưởng Viện Khoa học hợp tác phát triển khoa học kỹ thuật Chấu Á Thái Bình Dương, Chủ tịch Trung ương Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam, Tổng Biên tập Tạp chí Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam, Phó chủ tịch Hội Sinh Vật Cảnh thành phố Hà Nội, Chủ tịch Hội Hoa Lan Hà Nội...

Vương Nguyên