Hành trình đi tìm nguyên mẫu bí ẩn trong tác phẩm 'Người lái đò trên sông Pô Cô'

"A Sanh ơi, cho mình qua sông với!"

Dòng sông nào cũng có lúc mênh mang hiền hòa, lại cũng có lúc réo sôi hung dữ. Dòng sông nào cũng từng in những chiến công lẫy lừng và dòng sông nào cũng mang nặng trong mình niềm hy sinh mất mát của đồng chí, đồng bào: "Hỏi sông ơi có biết anh lái đò tên gọi A Sanh...". Lời ca giản dị, nét nhạc thiết tha trong sáng đậm chất dân ca Tây Nguyên ấy đã quấn quýt với tâm hồn người lính trẻ chúng tôi. A Sanh, ấy là cái tên được nhà thơ, nhà báo Mai Trang sáng tác dựa trên một nguyên mẫu có thật.

Ngay cả nhà thơ cũng không biết rằng, tên nhân vật của mình ngay sau khi được ra đời liền trở thành biểu tượng, thành cái tên chung cho những người lái đò trên các dòng sông ở Trường Sơn. "A Sanh ơi, cho mình qua sông với!" - "A Sanh ơi, đêm nay đơn vị nào được qua sông trước?". Có những bến sông các chiến sĩ lái đò được lính ta gọi là A Sanh là chiến sĩ gái. Lại có những bến sông A Sanh là chiến sĩ trai. Có bến sông A Sanh là bộ đội chủ lực. Lại có bến sông A Sanh là bộ đội địa phương, là dân quân, du kích.

Chỉ có bài hát về A Sanh là bao gồm tất cả, bởi khi cất tiếng hát lên, ai cũng thấy có mình trong đó. Bởi ở bến sông nào cũng diễn ra quy luật thế này: "Ngày đêm anh lái đò trên sông. Dù gian nguy vẫn vững tay chèo. Đò anh đưa bao người đi đánh Mỹ bao đêm ròng, chiến tuyến đây thầm lặng. Nhịp chèo lập công...".

Ảnh minh họa

Anh chiến sĩ lái con đò nhỏ trên dòng sông quê hương, trong lòng lúc nào cũng ngóng trông ra Bắc, mong ngày thống nhất Bắc Nam được ra thăm Thủ đô, ra thăm Bác Hồ. Chiến công nối tiếp chiến công. Hàng vạn người lính ra mặt trận từng qua con đò nhỏ ấy, có đêm mười chuyến, có đêm cao điểm anh chở hàng trăm chuyến.

Đếm làm sao hết. Nhớ làm sao hết những người đã qua sông, ngồi trên đò anh vào chiến tuyến. Không phải chuyến đò nào cũng xuôi thuyền mát mái đâu. Bom đạn là một chuyện. Lũ dâng đột ngột là một chuyện. Đói bụng, mắt hoa vì sốt rét là chuyện khác. Lại có khi nắng cháy cả đá, địch tung biệt kích, thám báo đầy rừng, đầy núi. Nhiệm vụ là nhiệm vụ, đường giao liên không thể đứt là không thể đứt! Bộ đội cần vượt sông là nhất định phải qua đò, đò không được phép "lý do lý trấu", không có chuyện "nhưng mà" gì hết.

Mà đã đưa bộ đội qua sông là phải bí mật, phải an toàn, không được phép để một sơ suất nhỏ. Sơ suất nhỏ cũng bị kỷ luật. Vâng, quân lệnh như sơn! Khi đi bộ đội đã vung tay thề "nhiệm vụ nào cũng hoàn thành", giữa mặt trận khốc liệt lúc nào cũng có thể xảy ra các sự cố bất thường, vậy nên cái sự lặn lội đêm ngày, nay bến đò rời vô trong, mai bến đò rời ra phía ngoài là chuyện cơm bữa, là chuyện bình thường.

Chính vì cái sự "bình thường" ấy đã tác động mạnh đến tâm hồn một chiến sĩ - nữ phóng viên trẻ trên đường theo chân bộ đội vào Nam đánh Mỹ, và trong sổ tay công tác của cô, như là nhật ký, cô đã "ghi" cái ấn tượng về người lái đò không kịp hỏi tên, hoặc có thể có hỏi tên, nhưng anh ta là người J’rai nên nói tiếng Việt lơ lớ. Khi nói tên mình là San thì anh gọi mình là Sanh vậy. "Hỏi Pô Cô ơi/ Dòng sông mênh mông/ đôi bờ cây xanh biếc/ nước chảy xiết sâu thẳm/ qua tháng ngày/ hỏi sông ơi có biết/ anh lái đò/ tên gọi A Sanh...".

Bài thơ ấy sau khi được in ra, tình cờ đến tay chàng nhạc sĩ đêm ngày khao khát một dòng sông, khao khát một giai điệu vừa trữ tình thiết tha lại vừa hùng tráng: "Non cao đâu bằng/ Sông sâu đâu sánh/ Hờn căm chất nặng tim anh/ Thề quyết giữ núi rừng Tây Nguyên..." (Những người lái đò trên sông Pô Cô).

Tâm hồn chàng nhạc sĩ hòa nhập cùng tâm hồn nhà thơ, hòa nhập cùng tâm hồn trong sáng hồn nhiên của người chiến sĩ lái đò và khi đó lời ca được cất lên, hòa nhập ngay vào cuộc kháng chiến cùng với trùng trùng những đoàn quân ra trận. Sự gặp gỡ tưởng như tình cờ ấy, thực ra đó là điểm hẹn cụ thể, ấy là tình cảm, để bài ca được hình thành. Sự gặp gỡ cái chung lớn lao đã khiến các tâm hồn trở nên đồng điệu. Ai ai cũng sẵn sàng hy sinh để mau đến thắng lợi, sớm tới ngày đoàn tụ.

Vâng, đã hơn 25 năm sau ngày giải phóng, bài ca ấy vẫn còn tươi rói với thế hệ chúng tôi. Giọng ca của nghệ sĩ Tường Vi, Rơ Chăm Phiang, Mai Tuyết đã trở nên thân thương không thể thiếu được trong đời sống tinh thần của người lính trận. Vậy mà, cái ông nhạc sĩ Cầm Phong nổi tiếng ấy và người mẫu, nhân vật A Sanh của ông suốt hơn năm không được gặp nhau lấy một lần!

Chỉ còn lại tác phẩm sống mãi

Tôi nhớ hồi năm 1998, sau khi nghe tin Puih San được Nhà nước phong Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, có lần tới nhà nhạc sĩ Cầm Phong chơi, tôi kể về ngôi làng có tên Plei Nú ở xã Ia Krai (huyện Ia Glai, Gia Lai) có ông Puih San Trung úy về hưu, ngày chống Mỹ là chiến sĩ lái đò, là nhân vật chính, tức chàng A Sanh trong bài hát của ông sắp ra Hà Nội tham quan, ông mừng khôn xiết.

Nhưng đúng là "cái số" của hai bác thế nào mà mấy ngày ở Hà Nội, Puih San vì tính quen với kỷ luật nên không thể tách đoàn, lại bị cánh nhà báo quây dữ quá, không cách gì thu xếp được thời gian thăm ông nhạc sĩ, người đã "khai sinh" ra cái tên A Sanh cho mình. Còn ông nhạc sĩ già thì cứ ngồi chờ, đến khi nghe tin A Sanh vào lại trong kia rồi thì cứ ngồi tiếc ngẩn, tiếc ngơ. Ông đành ôm cây ghi ta hát vọng vào. Một thời gian sau nghe tin buồn, Puih San đã mất! Thế là cái hẹn lần sau gặp mặt của hai ông không thành.

Trong sự đổi thay, kỷ niệm về dòng Pô Cô xưa có 3 bến phà, còn bây giờ chỉ còn có một, bởi bến phà 6 và 10 đã chìm theo dòng thủy điện Sê San. Cuộc sống đã đổi thay nhưng huyền thoại về mảnh đất Trường Sơn một thời đánh giặc vẫn còn mãi trong ký ức người dân nơi đây, và ở đó vẫn còn những con người lái đò ngày xưa trên dòng Pô Cô đang sống rất bình dị giữa đời thường như những cánh hoa rừng Tây Nguyên thơm mãi, thơm mãi đến muôn ngàn đời sau.

Thật cảm động khi đứng trước con sông dài Pô Cô, nghe những dòng nhạc rất trữ tình: "Dòng sông mênh mông, đôi bờ cây xanh biếc, nước chảy xiết sâu thẳm... Qua tháng ngày hỏi sông ơi có biết, anh lái đò tên gọi A Sanh".

Thời gian thì vô tình trôi, nó không khoan nhượng, cứ trôi hoài, trôi mãi cho đến bao giờ? Nhạc sĩ Cầm Phong cũng đã theo bạn về trời, chỉ còn lại bài hát là sống mãi, sống mãi với thời gian.

Thành Nam

Bài đăng trên ấn phẩm báo in Đời sống & Pháp luật tháng số 5