Họa sĩ Thành Chương: Hành trình không mệt mỏi

Giờ đọc lại những ghi chép từ các cuộc trò chuyện ấy, càng thấy khâm phục và đồng cảm với những khát vọng nghệ thuật và nhân sinh của họa sĩ.

Họa sĩ Thành Chương.

Chiều khách là một cái gì đó rất nhảm nhí

Hồng Thanh Quang: Bất luận tất cả mọi sự đố kị, ghen tỵ có thể có từ một số người nào đó đối với anh, đối với những cái gọi là thành công của anh, nhưng về thực chất thì Thành Chương vẫn là một người lữ hành cô độc, anh có nghĩ như vậy không?

Thành Chương: Bản thân mình trong cuộc sống từ trước tới nay đã là người làm nghệ thuật, là phải sống với những cái gì thật nhất của mình. Và mỗi con người là một thế giới, và cái thế giới đó hoàn toàn riêng biệt... thì làm sao mà không cô độc được. Còn sống để cho các cụ ta nói là “dĩ hòa vi quý” với tất cả cái bên ngoài, đấy là cuộc sống nó bắt buộc như thế, và nó phải như thế thì nó mới tồn tại được. Chứ trong trong nghệ thuật, muốn đến được cái gì đó gọi là cuối cùng thì là mình, mình khám phá là chính mình, thì mình bao giờ cũng là người riêng biệt và độc lập với tất cả thế giới xung quanh.

Và nếu tiếp tục tư duy theo kiểu ấy thì có thể nghĩ rằng họa sĩ Thành Chương coi những tác phẩm rất ăn khách của mình, coi danh tiếng rất là rền vang của mình, coi sự mến mộ rất lớn từ nhiều tầng lớp đối với mình... cũng chưa hẳn là cái đích mà anh muốn vươn tới là hội họa? Hay đó là một cảm giác sai?

- Thực ra những cái đấy nó chỉ là cái đến sau những cái gì mình đã làm, vì khi người họa sĩ, cũng như là bản thân mình vẽ thì không bao giờ mình nghĩ là để bán, hoặc là vẽ để cho người nào thích. Thực ra mọi người cứ hay vu cho như thế thôi, chứ vẽ mà còn biết được người ta thích như thế nào để vẽ chiều, để lấy được tiền thiên hạ... thì tôi cũng làm ngay. Nhưng làm sao mà biết được người ta thích cái gì để mà chiều? Muốn chiều cũng không chiều được, chứ đừng nói là lại chiều theo ý của mọi người được. Bây giờ ở thập phương tứ xứ nào đấy ông ấy mò đến Việt Nam mua tranh thì mình biết ông ấy biết cái gì để mình chiều? Chứ còn nói thật tôi biết ông tỷ phú giàu có ông ấy thích cái gì để ông ấy mua tiền tấn tiền tỷ thì tôi chiều ngay! Làm sao mà biết được! (cười)… Nói chiều khách là một cái gì rất nhảm nhí mà mọi người nghe thấy có vẻ chừng như đúng mà hay. Còn thực ra cái đấy là rất vô căn cứ, vô lý và rất nhảm nhí.

Hết ngạc nhiên nhưng vẫn rất say sưa

Ở cái tuổi “cổ lai hy” như anh, anh đánh giá như thế nào về hội họa của mình?

- Thực ra thì đến cái tuổi này, hôm trước cũng có nói với Hương (phu nhân của họa sĩ bây giờ - PV) ấy, nhìn thấy cái gì nó cũng không thấy chướng mắt, nghe thấy cái gì cũng không thấy chối tai nữa. Không thấy chướng tai gai mắt nữa rồi, tức là mọi việc nó hiểu nó biết cả rồi, và con người ta sống cũng cởi mở nhân ái, dễ tha thứ tất cả mọi chuyện, và nghĩ rằng cuộc đời mình cũng không còn bao nhiêu nữa... thì tất cả những chuyện chướng tai gai mắt của cuộc đời không còn là cái gì nữa. Và thời gian còn lại là dồn hết tất cả vào làm một cái điều gì mà từ trước tới nay mình coi là cái điều đẹp đẽ, là hay ho, là tốt lành. Và nhất là trong công việc làm nghệ thuật của mình, mình thấy còn có cái gì thì tập trung hết cả thời gian, sức lực, trí tuệ để làm công việc đó…

Thực ra dùng cái từ sứ mệnh thì có vẻ hơi to tát, nhưng mà nói cho cùng trong mỗi con người đều có một người nghệ sĩ nào đấy, đều có cảm giác rằng là với năng lực trời phú, với tài năng trời phú thì mình cũng như Chúa vác cây thánh giá lên núi Sọ rồi lại bị đóng câu rút vào đó. Anh có cảm giác rằng là anh đã hoàn thành cái sứ mệnh mà tài năng thiên bẩm về hội họa buộc anh phải làm chưa, hay là anh cảm thấy có những điều dở dang gì đó trong sáng tạo mà anh vẫn chưa làm được, nhưng đến bây giờ, đến tuổi này anh cảm thấy không cố được nữa và mình rẽ theo một hướng khác. Hay là anh vẫn đang theo đuổi một mục tiêu nghệ thuật nào đó của anh?

- Thực ra là đến vĩ đại và thiên tài như Picasso trong hội họa thì trước khi chết, ông vẫn nói là “Tôi vẫn đang đi tìm”. Nghệ thuật nó là một cái gì đó không có điểm cuối cùng, có giới hạn, và người họa sĩ, như người nghệ sĩ đi làm nghệ thuật, chắc phải suốt đời đi tìm một cái đẹp, và cái đẹp đó nó luôn luôn đang còn ở phía trước. Và bản thân mình thì chưa bao giờ mình nghĩ rằng là mình đã tìm ra được một cái gì để mà gọi là thôi không tìm nữa. Mình vẫn cảm thấy phải còn rất thích thú, rất say sưa và cảm thấy còn rất nhiều điều đang ở phía trước, và phải đi tìm. Có lẽ đến hết cuộc đời nó vẫn chỉ là một cuộc đi tìm kiếm cái đẹp trong hội họa thôi.

Nghe anh trả lời thì vẫn thấy một sự mâu thuẫn trong chính con người anh. Một mặt anh khao khát làm được cái gì mà mình chưa làm được, khao khát biết cái gì mà mình còn chưa biết đến. Nhưng mặt khác đôi khi cái sự mệt mỏi nào đấy của cuộc sống cũng tạo cho anh cảm giác là anh muốn biết sẵn một cái gì đấy. Liệu trong đời anh đã xảy ra chuyện này chưa khi anh có cảm giác là tìm sẵn một mô hình nào đấy rất ăn khách, rất vừa với những con mắt tỉ phú, triệu phú... và có khi nào anh không dằn lòng trước được sự cám dỗ của sự lặp lại mình, ít ra là để một số tầng lớp nào đó, một số giới nào đó ưa chuộng? Hay là anh chưa bao giờ bị cám dỗ như vậy?

- Thực ra mà nói, trong cái công việc này, nếu mình cảm thấy đã tìm ra được một mô hình gì ăn khách rồi mình cứ khư khư giữ lấy nó, lặp lại... thì đấy chính là tự sát. Và đấy là một sự nhầm lẫn rất lớn của những người không phải là người trong cuộc. Người ta nhầm lẫn như thế, người ta tưởng như thế thôi, chứ còn mình biết là trong nghệ thuật, nhất là những người nghiên cứu, sưu tầm và bỏ đồng tiền ra mua những tác phẩm nghệ thuật thì không ai có thể mua một tác phẩm, đừng nói là lặp lại nguyên xi mà lặp lại cái phong cách ấy, một cái monotone như thế thì không ai người ta mua nữa. Chính vì thế, một nhầm lẫn rất lớn là mọi người nghĩ rằng anh tìm ra một mô-tuýp nào đó rồi, bán được rồi thì anh cứ thế làm, cứ thế bán... đấy là một cái rất là nhầm. Thực ra là muốn bán được thì anh phải luôn tìm tòi, luôn đổi mới, người ta thấy cái mới cái khác thì người ta mới mua. Có những nhà nghiên cứu, những bảo tàng, có những sưu tập cá nhân... giai đoạn này người ta đến thì thấy anh có cái này, một hai năm sau người ta quay trở lại vẫn thấy mấy cái đấy thì không bao giờ người ta mua nữa. Người ta phải thấy có cái gì mới mẻ, có cái gì hay ho, vận động trong sáng tạo, trong nghệ thuật thì người ta mới mua. Vậy thì nói một cách trần trụi là muốn kiếm tiền của người ta thì ông buộc phải vận động và thay đổi, chứ không phải cứ tưởng nghĩ ra được cái gì là cứ thế làm cái ấy. Từ viên gạch, từ cái bàn chải, từ bao thuốc lá, từ cái đồ dùng vật dụng bình thường nhất người ta còn phải cải tiến mẫu mã hàng ngày, nữa là những chuyện này làm sao những cái như thế lại có thể dùng suốt đời được.

Ý kiến này có thể sai, nhưng một nhà nghiên cứu cho rằng, một trong những nguyên nhân cho tình trạng tương đối trì trệ của thị trường tranh Việt Nam chính là ở một số họa sĩ Việt Nam ăn khách, cũng tương đối có tiếng, nhưng vì quá say sưa với cái vòng nguyệt quế vừa được trao và bắt đầu lặp lại chính mình. Điều đó nó ảnh hưởng đến danh tiếng chung của thị trường tranh Việt Nam và ảnh hưởng lây đến cả những nghệ sĩ chân chính. Anh là người có đầu óc sáng tạo và thay đổi liên tục, theo anh ý kiến này có đúng không? Hay là sai? Và đúng đến đâu sai đến đâu?

- Thực ra cái này nó phụ thuộc vào năng lực của từng người. Có những người khả năng của người ta cũng chỉ đến thế thôi, và cũng có những người có muốn cũng không thể làm được nữa. Cái đấy cũng không trách những họa sĩ đó được. Nhưng mà có những người có thể có năng lực hơn nhưng mà lại thu vào như thế, chính vì thế họ sai lầm, tự sát và phải trả giá. Nhưng tôi tin có rất nhiều họa sĩ đã bị trách oan. Thực ra là họ cũng rất muốn bật ra, vươn lên nhưng rồi bất lực, đấy là cái sở trường của họ và những họa sĩ ấy chỉ có thể vẽ được như thế thôi. Tôi nói đơn giản như thế này, kể cả những họa sĩ có thể vẽ được rất nhiều phong cách: vẽ chân phương, vẽ tả thực, vẽ lập thể, rồi vẽ đủ các loại chất liệu v.v... phong cách nào, trường phái nào người đó cũng nhảy vào làm được và đều đẩy nó đến đỉnh cao thì ở thế giới này chỉ có một người, đó là Picasso… Cái kinh khủng nhất, lớn nhất là kiểu gì, phong cách gì, bút pháp gì... cũng nhận ra đấy là Picasso, chứ không nhận ra người khác. Trên đời này tôi nghĩ chỉ có Picasso chứ không có người họa sĩ thứ hai nào cả. Suốt cả đời Van Gogh cũng chỉ là bút pháp chấm chấm, Benard Buffet chỉ có mấy nét sắc nhọn đen, Renoir cũng chỉ có những nét phẩy mù mờ... chứ có bút pháp phong cách nào khác đâu, và đẩy cái đó cho đến hết đời, mỗi người một phong cách, và như thế cũng đã là thành công lắm rồi. Đừng đòi hỏi quá mức, vô lý rồi quy chụp cho những họa sĩ đó tội mà họ không đáng phải chịu. Đấy là khả năng của người ta, và bản thân họa sĩ cũng đã tạo ra được một phong cách như thế... thì đã là thành công rồi. Tạo một cái dấu ấn, một tên tuổi không trộn vào ai và không ai có thể phủ nhận phong cách của họa sĩ đó, còn mọi cái khác cũng tương đối thôi, chứ làm sao đi đến cái tuyệt đối được. Tôi nghĩ là như thế, còn bây giờ quy chụp họ thứ này thứ khác thì thành to chuyện, thành cái thứ chuyện rất là bất công.

Khách tham quan Việt phủ Thành Chương.

Đồng nghiệp mới làm khổ nhau

Đúng, chúng ta nói về vấn đề xã hội, đôi khi anh có cảm giác là nhìn cái vẻ thành đạt, sang trọng, giàu có bên ngoài của một số họa sĩ khiến cho một bộ phận nào đấy trong xã hội chúng ta nảy sinh lòng đố kị, và chính từ đó nó mới xuất hiện sự dị nghị, quy chụp vào các họa sĩ không?

- Thế này này, thực ra thì hôm trước có một tờ tạp chí cũng phỏng vấn mình, hỏi rằng anh quan niệm thế nào về các đồng nghiệp? Mình có nói một câu cũng là đùa đùa cho vui, mà thực ra nó cũng chỉ là như thế thôi: đồng nghiệp là cái người cùng làm nghề với mình. Và mình có lấy một cái câu thơ ngày xưa nói về tình hữu nghị và lái nó sang thành “Mối tình đồng nghiệp bao la. Vừa là đồng chí vừa là anh em”. Nhưng mà ở đây nó có cái thế này, cái gọi là thái độ của người đời ấy, thực ra người đời họ không như thế đối với các họa sĩ đâu, mà chủ yếu là chính anh em trong nghề với nhau, cái nặng nhất là cái đó. Các cụ ngày xưa quan niệm đồng nghiệp tức là kẻ thù. Anh bán hàng vải, tôi cũng bán hàng vải, tức là cạnh tranh. Cái chuyện đó thì chủ yếu toàn anh em trong giới thôi, mà chủ yếu lại là những người kém, bất tài, không bán được. Chỉ có điều thế này, những người như thế thì người ta lại hay nói năng những điều nó cao sang cao đạo, thực ra là rất đạo đức giả. Và cái điều ấy hiện nay nó đang còn lòe bịp, hù dọa được rất nhiều người, và thậm chí là những người có chức trách, có nghiệp vụ, có tên tuổi, thậm chí các cơ quan ngôn luận báo chí, phát thanh truyền hình đôi khi cũng bị cuốn theo, tưởng thế là đúng, tưởng thế là hay mà thực tế là không phải. Bản thân mình có biết những ông trong giới rất là tên tuổi, rất là nổi tiếng vì những trò này trò khác, nhưng cả nghề vẽ lẫn nghề lý luận phê bình đều là nghiệp dư vớ vẩn thôi. Nhà vẽ thì tranh cứ vẽ hàng đàn hàng đống ra đấy không ai mua, treo từ tầng 1 đến tầng 3 kín đặc cả nhà nhưng cứ ngồi đấy tâm đắc đấy là những tác phẩm để đời, còn những ông vẽ mà có người mua thì toàn là tranh thị trường, tranh không có giá trị nghệ thuật. Nghe thế thì nhiều người chả biết nếp tẻ thế nào. Tôi biết những người như thế họ đi tiếp thị bán tranh còn hơn những họa sĩ bán được tranh nhiều. Bởi vì những họa sĩ bán được tranh nhiều khi họ chỉ biết vẽ thôi, vẽ cho nó đẹp, và đẹp thì người ta đến người ta mua. Tiền nào của nấy, tranh đẹp thì nhiều tiền, tranh xấu thì ít tiền, quá xấu thì không ai thèm mua. Có thể có rất nhiều cái không thể dùng một thước đo nào được trong đời sống xã hội này, nhưng chí ít, ở đâu cũng thế trên khắp hành tinh này, còn có một thước đo tương đối, đấy là đồng tiền. Mọi người cứ hay đạo đức giả, cứ hay né tránh cái điều đấy. Các cụ ngày xưa đã nói rồi “Tiền nào của nấy”. Còn thứ của ôi, của xấu, của xí... thì cho người ta cũng vứt đi. Thế nhưng hiện nay nó đang tràn lan cái như thế, là những người ấy cứ nhân danh, vì nó vô thưởng vô phạt, không có cái gì làm thước đo nó cả. Nếu dùng thước đo đồng tiền thì người đó bỉ ngay đồng tiền, coi đồng tiền không là cái gì cả, không phải là thước đo... mà cái trò bịp bợm ấy nó cứ tràn lan. Nhưng mà mình biết là cái người đó cũng là người lăn lóc để bán tranh rất kinh khủng, mang đi nước ngoài tiếp thị, rồi quảng cáo, làm các trò để bán tranh nhưng rồi cũng chả ai mua cả. Thế rồi thậm chí còn lấy danh nghĩa này danh nghĩa khác để gây áp lực với chỗ nọ chỗ kia mua tranh cho mình, rồi còn biết cả cái cảnh đi ăn xin, ăn mày, ăn nhặt, ôi thôi tôi đói quá rồi ông mua giúp tôi cái này cái nọ... Chỗ thì ép, chỗ thị hạ giọng lạy xin Đến khi cả năm cả tháng chả bán được tranh nào thì lại cho là tranh của mình nghệ thuật, và coi cái loại tranh bán được là tranh vớ vẩn. Rồi một người nào đó họ mua cho một hai bức thì lại vỗ ngực bảo là cái thằng ấy là thằng tinh tường, là thằng có trình độ, nó biết tranh của tôi là có giá trị nghệ thuật nên nó mua, chứ còn thằng khác là không có trình độ... Một thứ rất là AQ! Nhưng mà còn có thể dọa được rất nhiều người (cười).

Thực ra thực trạng ấy nó phổ biến ở rất nhiều thời đại, rất nhiều thời kỳ và không nên quá bận tâm vào những chuyện như thế. Và chúng ta phải tin rằng cái đích thực của nghệ thuật cuối cùng sẽ chiến thắng chứ không phải tất cả những cái vớ vẩn, cái AQ, cái ngụy biện như vậy... Hay là chúng ta phải rung hồi chuông báo động về việc này? Theo anh thì phải như thế nào?

- Thực ra có lẽ chỉ ở nước mình mới có cái chuyện rất là đáng buồn như thế, nhưng đó là một phần. Rồi còn có những chuyện về tranh pháo của các họa sĩ tên tuổi của nước mình bị làm giả rất là nhiều, rồi đem bán. Tất nhiên những kẻ lợi dụng việc ấy nó không thiếu một trò ma giáo nào để làm, nó mang tranh giả ra nước ngoài rồi đóng khung, làm giấy má hải quan, coi như là ra nước ngoài mua lại cái tranh ấy của những nhà sưu tầm ngày xưa mang ra nước ngoài, nhưng thực ra đấy cũng là tranh giả thôi. Thế rồi làm nhà bảo tàng, làm nhà lưu niệm, in sách... mà mục đích cuối cùng là chỉ để làm tranh giả…

Vị đắng của thành công

Anh là một họa sĩ thành công, và thành công đã khá lâu. Và theo đúng quy luật biện chứng thì huy chương nào cũng có mặt sau của nó. Cho đến bây giờ, nói thật thì anh đã cảm nhận được tất cả những vị mặn mòi chua chát cay đắng của mặt sau tấm huy chương thành công hay không? Những vị ấy cụ thể là cái gì, theo cảm nhận của anh?

- Thực ra thì mình cũng chỉ là người lao động và người làm việc trong tư duy cũng như là trong lao động chân tay. Phải nói là từ khi còn đi học cơ, khi một bài làm trong lớp về sáng tác hay tạo hình thì giao bài ra tất cả mọi người trong lớp chỉ làm 1 bài thôi trong 1 tuần hoặc 1 tháng, anh nào có năng lực, có niềm đam mê và say mê thì làm tới 2-3 bài, 1 bài trang trí, 1 bài tranh bố cục. Vẽ một con tem hay bìa sách thì họ làm tới 3 cái, có nghĩa là họ đã làm gấp 3 người bình thường trong lớp rồi. Nhưng mình bình thường từ bé đến giờ là không phải làm gấp 2-3 nữa mà mình làm gấp 20-30 lần. Trong lớp làm 1 cái thì mình làm 30 cái. Sự làm việc của mình một nó là say mê, hai là mình cứ làm xong cái này thì nó lại nảy ra cái khác, và mình luôn cảm thấy không có thời gian để làm tất cả mọi cái mình nghĩ ra trong đầu. Và cái sự vận động ấy khiến cho mình chỉ muốn làm nhanh cho xong để làm cái vừa nghĩ ra. Sự vận động ấy nó liên tục, và mình cảm thấy là nó còn rất nhiều thứ vẫn đang còn vận động.

Và tất cả những cái thành công không hề ảnh hưởng đến phong cách cũng như cường độ làm việc, ham muốn tìm tòi mới của anh?

- Không hề! Không hề!

Thực ra, điều kiện sống của chúng ta sẽ tác động rất nhiều lên hành vi ứng xử, anh có cảm giác đấy không? Vì khi anh mới vào nghề khác, khi anh thành công ở những cái đỉnh hiện nay thì chắc chắn những cái ấy nó phải có một tác động nào đó đến tâm tính, cách ứng xử, góc nhìn của anh đối với cuộc đời, thậm chí đến cả hạnh phúc của anh nữa. Liệu có hay không?

- Tất cả những điều ấy nó không hề ảnh hưởng gì đến mình cả, và nó chỉ làm nung nấu thêm cái điều mình phải làm, làm nữa, làm tốt nữa.

Tất cả những sự thành công ấy nó không làm ảnh hưởng đến hành vi của anh mà chỉ cung cấp thêm phương tiện để anh có thêm khả năng thực hiện những ước mơ mà anh nung nấu từ hồi trẻ?

- Đại khái là như thế thôi. Ngay cả như trong công việc vẽ tranh hay trong tất cả mọi lĩnh vực đều như thế…

Cái bi kịch lớn nhất trong cuộc đời Thành Chương là gì?

- Cái bi kịch lớn nhất là rất ít người hiểu mình. Đây không nói đàn bà mà nói chung, rất ít người hiểu mình. Và cái điều nó đơn giản đến mức độ ba năm rõ mười, mình nói mà người ta cũng không tin, người ta cũng bảo không phải như thế, mình cũng không hiểu tại sao như thế.

Có điều gì khác nhau trong đời sống khi anh là một người rất nghèo và là một người rất giàu? Thể nào cũng có một thay đổi nào đó, và cái thay đổi này là cái gì?

- Tất nhiên là sinh ra trên đời này ai cũng muốn xông xênh, giàu có. Nhưng mà thực ra cái bi kịch thì nó không từ giàu, nghèo. Nói thì bây giờ như cái triết lý ba phải, thế nào cũng đúng thì cũng không phải là như thế, nhưng mà quả thực là như vậy. Chỉ có cái điều là nếu mình mà giàu thì vẫn hơn là nghèo, kiểu gì cũng thế. Mình nghĩ là cái đời sống giàu thì nó tốt hơn.

Nhưng cái sự giàu có ấy nó có làm thay đổi cái gì căn bản trong anh không?

- Thực ra mà nói, như cái câu “giang sơn dễ cải, bản tính khó dời”, chả có gì là thay đổi. Mình nghĩ là bản chất thế nào, sinh ra thế nào thì đến chết nó vẫn thế.

Đồng tiền, quyền chức, sự sáng tạo và một người đàn bà. Nếu được chọn anh sẽ chọn thứ gì? Chỉ chọn 1 thôi?

- (Cười): Khó nhỉ. Cho tôi chọn hai đi.

Nếu một người nghệ sĩ mà luôn luôn kiếm tìm quyền chức thì nó sẽ trở thành cái gì?

- Nó sẽ thành ra một ông quyền chức nghệ sĩ (cười)!

Nó sẽ trở thành một bức chân dung, một bức biếm họa hay là gì?

- Chân dung một ông quyền chức nghệ sĩ thì nó đã khôi hài thế nào rồi. Anh nào thèm khát quyền chức thì cũng suy đồi, chả cứ nhà văn nhà thơ. Cũng là giời đày thôi, khổ!

Hồng Thanh Quang (thực hiện)