Khi sự riêng tư của ta thành dữ liệu lớn

Video tự thú của ông chủ Facebook

Facebook làm được điều đó vì trong quá trình phát triển, họ có một đội ngũ kỹ thuật viên luôn đưa vào các phần mềm ứng dụng trí tuệ nhân tạo để phân tích, xử lý khối dữ liệu khổng lồ do chính người dùng đưa tới!

Đâu chỉ là trò chơi

Rất nhiều người dùng Facebook thích thú với các ứng dụng, trò chơi giải trí được tích hợp trong môi trường mạng xã hội này. Các dịp lễ, tết là thời điểm mà nhiều ứng dụng như thế đổ bộ và thu hút khá đông người tham gia kiểu như: Tỷ lệ giảm cân thành công sau Tết của bạn? Vận hạn năm Mậu Tuất của bạn? Tiên đoán điều bất ngờ đến với bạn trong Đêm Giao thừa! Bạn sẽ nhận được chữ gì cho năm mới từ ông đồ? Xem tướng khuôn mặt của bạn v.v..

Những ứng dụng có khai thác yếu tố đồ họa thường hấp dẫn người sử dụng hơn. Thời gian qua, ứng dụng “Bạn trông như thế nào nếu có râu” được nhiều nam Facebooker khai thác hoặc ứng dụng “Gương mặt bạn giống với người nổi tiếng nào?” thì thu hút rất nhiều các bạn trẻ sử dụng. Nhiều lắm, những trò chơi này ra đời với tốc độ gần như hằng ngày: “Ai đang muốn thủ tiêu bạn?”, “Nghề gì phù hợp với trí thông minh của bạn?”, “Chúng tôi có thể đoán ra con người thực của bạn?”,“Gương mặt của bạn bao nhiêu tuổi?”,“Bạn trông như thế nào nếu đổi giới tính?” v.v..

Thoạt nhìn, những ứng dụng, trò chơi này có vẻ vô hại, chủ yếu là giải trí. Nhưng ngẫm kỹ một chút, có thể đặt câu hỏi: Đội ngũ quản trị phát triển của các trang như fiverr.com, playtry.net, quizzstar.com, helloquiz.com... rảnh quá hay sao mà suốt ngày cứ lo làm những ứng dụng miễn phí như thế?

Thưa không, các chuyên gia cảnh báo rằng, thời của dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI), việc người ta khai thác các thông tin cá nhân của chúng ta vào các mục đích thương mại, thậm chí chính trị, là chuyện bình thường. Tham gia các trò chơi, các ứng dụng ấy chúng ta có thể vô tình để lộ thông tin cá nhân (và sau này, có khi gặp những phiền phức).

Big Data mở ra những cơ hội, phi vụ kinh tế rất lớn cho các "ông lớn". Ảnh: TL

Nạn nhân của Big Data

Ngày nay, ai trong chúng ta cũng đều nghe đến thuật ngữ Big Data. Dịch nôm na là “dữ liệu lớn”. Bài viết này không đi sâu vào khái niệm, mà câu chuyện Big Data chúng tôi muốn nhấn mạnh ở đây là: tất cả những hành vi của chúng ta, trên mạng hay ngoại tuyến (offline) đều để lại dấu vết số.

Hơn 30 năm trước, khi máy ảnh số chưa phổ biến, phim nhựa Agfa thịnh hành ở Việt Nam, hãng có slogan quảng cáo ngắn rất độc đáo: “Nothing escapes Agfa” (được dịch: “Agfa giữ lại tất cả”). Ngày nay, Internet mới thực sự là thứ giữ lại tất cả “dấu vết số” kể cả khi bạn đã delete, undo hay thay đổi một hành vi trên không gian mạng. Từ chuyện bạn lướt những trang web nào thường xuyên đến chuyện tìm kiếm những gì trên các Search engine, từ chuyện bạn like cái gì đến share nội dung nào, từ chuyện bạn gửi Email đến chuyện chat trên các dịch vụ, từ chuyện bạn mua hàng bằng thẻ gì đến chuyện bạn thường gọi điện cho số nào... tất cả đều có robot lưu giữ và xử lý. Không chỉ Facebook mà nhiều dịch vụ miễn phí khác - hàng loạt “ông lớn” công nghệ thông tin - lâu nay đã âm thầm làm chuyện đó. Phim ảnh dù chất lượng cao đến mấy cũng chỉ giữ lại cái có thể nhìn thấy, có thể sờ mó được nhưng Internet còn giữ được cả tâm hồn, nhân cách, thói quen, xu hướng... của chúng ta.

Rất nhiều người sử dụng mạng xã hội Facebook, Twitter rất ngạc nhiên khi thấy trên tường (Newfeed) của mình luôn có các thông tin phù hợp, có các quảng cáo theo mối quan tâm của chính mình. Bản thân người viết thường gặp những quảng cáo về máy ảnh, đàn guitar, điện thoại, thiết bị công nghệ... mà không hề nhận quảng cáo mỹ phẩm hay thuốc đông dược!

Ngày nay, mạng xã hội đã thông minh đến mức hiểu gần như hết những điều trong đầu người dùng. Ảnh: TL

Big Data trong cuộc chơi của những “ông lớn”

Những điều đó xuất phát từ năng lực “hướng đối tượng” của cỗ máy trí tuệ nhân tạo được tích hợp trong lòng các mạng xã hội ấy. Dữ liệu lớn được cá nhân hóa để “phục vụ” cho những mục đích nhất định. Đằng sau chiến dịch tranh cử của Trump trên mạng xã hội, và đằng sau chiến dịch ủng hộ Brexit là cùng một công ty chuyên nghiên cứu Big Data: Cambridge Analytica (vụ bê bối này mới đây trở thành sự cố lớn của Facebook).

Công ty này phát triển một thuật toán dựa trên kết quả nghiên cứu tâm lý học gọi lại Psychometrics (đôi khi gọi là Psychography), là một phương pháp đo nhân cách. Từ phương pháp đo nhân cách ấy, các công ty có thể dùng những dữ liệu của Big Data để có số đo về từng thành viên trong cộng đồng mạng, có thể hiểu chính xác chúng ta là ai, chúng ta có mong muốn, mối quan tâm, nỗi sợ hãi nào, chúng ta sẽ hành xử thế nào v.v..

Những kết quả phân tích đo lường ấy sẽ là cơ sở để xây dựng các chiến dịch truyền thông tác động trực tiếp đến đối tượng. Những chiến dịch truyền thông ấy hiệu quả đến mức nhiều đối tượng trước đó, ghét ông Donald Trump, ủng hộ bà Hillary Clinton nhưng đã quay 180 độ khi gần đến ngày bầu cử!

Ở Việt Nam, những tác động đó mới chỉ dừng lại trên phạm vi quảng cáo sản phẩm và dịch vụ. Nhưng chưa ai có thể khẳng định, trong tương lai, Big Data sẽ được phục vụ cho những mục tiêu nào...

Khi sự riêng tư của ta thành dữ liệu lớn. Ảnh: TL

ăm 2012, Kosinski chứng minh rằng, chỉ cần phân tích 68 like trên Facebook là đủ xác định màu da của người dùng (xác suất 95%), khả năng đồng tính (88%) và thiên hướng ủng hộ Đảng Dân chủ hay Đảng Cộng hòa ở nước Mỹ (85%). Quá trình còn tiến xa hơn: mức độ thông minh, thiên kiến tôn giáo, mức độ nghiện rượu, thuốc lá hay ma túy. Dữ liệu thậm chí cho phép xác định là cha, mẹ đối tượng có li dị trước khi người này trưởng thành hay không. Mô hình hiệu quả đến mức cho phép đoán được câu trả lời của đối tượng cho một số câu hỏi.

Chúng ta đang dùng các dịch vụ như Gmail, Viber, Facebook miễn phí nên khó có những cam kết bảo vệ quyền riêng tư đầy đủ. Muốn hay không muốn thì Big Data vẫn là thành tựu của nhân loại. Chuyện khai thác nó vào mục đích tốt hay xấu sẽ dần dần được xã hội điều chỉnh bằng pháp luật và đạo đức...

Thời của trí tuệ nhân tạo và “dữ liệu lớn” giúp người sử dụng truyền thông biết khai thác công nghệ một cách thông minh hơn. Chúng ta đừng vô tình tiếp tay cho các cỗ máy thu thập chính sự riêng tư của mình để phục vụ cho những mục đích không tốt.

Phan Văn Tú