Lão nghệ nhân bền bỉ với tình yêu tính tẩu

Khi nhắc tới đàn tính tẩu trên mảnh đất Điện Biên anh hùng, người chơi đàn sẽ nghĩ ngay tới nghệ nhân Mào Văn Ết - người có thâm niên chế tác đàn tính tẩu giỏi nổi tiếng ở vùng Tây Bắc. Dù đã ngoài 70 tuổi, nhưng nghệ nhân Mào Văn Ết vẫn bền bỉ tìm tòi, sáng tạo, gìn giữ và tôn vinh nhạc cụ truyền thống của đồng bào dân tộc Thái.

Nghệ nhân Mào Văn Ết (ngồi bên phải, hàng thứ 2) cùng đoàn hát Then tỉnh Điện Biên tham gia Liên hoan hát Then, đàn tính lần thứ VI, tại Hà Giang. Ảnh: Hồ Minh

Nghệ nhân Mào Văn Ết sinh ra trong một gia đình giàu truyền thống nghệ thuật dân gian, khi cả ông nội và bố đều là tay đàn có tiếng ở xã Mường So, huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu (cũ). Lên 10 tuổi, ông đã bắt đầu cầm đàn tính tập lên dây, chỉnh đàn theo các bài then cổ và tập chế tác từng bộ phận đơn giản của đàn dưới sự hướng dẫn của ông nội.

Không dừng ở đó, Mào Văn Ết còn tìm tới các thầy đàn giỏi ở vùng Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La để theo học. Năm tháng trôi qua, khi vừa tròn 19 tuổi, tiếng đàn của Mào Văn Ết gây ấn tượng và có tiếng vang trong vùng, ông được tuyển làm “báo khỏa” (nhạc công đệm cho tốp múa của Then) trong lễ Kin Pang Then. Sau đó, ông thường xuyên được mời đi đệm đàn trong các ngày lễ, tết, hội hè...

Bằng giọng trầm ấm, ông giảng giải: “Tính” là đàn, “tẩu” là quả bầu. Tính tẩu nghĩa là đàn bầu, cho nên gọi chuẩn xác là cây tính tẩu. Nếu ai đó nói đàn tính sẽ không được sát nghĩa. Đề cập đến nguồn gốc cây tính tẩu, theo ông Ết, tính tẩu đã tồn tại hàng trăm năm trên miền đất Tây Bắc, nhưng người Thái không ai biết cụ thể nhạc cụ này ra đời từ bao giờ và ở mỗi vùng đất lại lưu truyền một dị bản về nguồn gốc của tính tẩu.

Gắn bó với tính tẩu cả cuộc đời, mỗi khi nhắc lại mối nhân duyên ấy, nghệ nhân Mào Văn Ết không quên câu chuyện xảy ra vào năm 1960. Khi ấy ông được cố nhạc sĩ Tạ Thâm - nguyên Trưởng khoa Âm nhạc, Trường Văn hóa, Nghệ thuật Tây Bắc mời về để khai thác kỹ thuật chế tác và đánh đàn truyền thống. Ròng rã 10 năm, đến năm 1970, nghệ nhân Mào Văn Ết và nhạc sĩ Tạ Thâm đã cải tiến thành công bộ tính gồm: Tính cao, tính trung, tính đại; hình dáng đàn đẹp hơn, âm sắc đạt chuẩn.

Quá trình cùng người thầy Tạ Thâm miệt mài nghiên cứu, tìm tòi, ông Ết đã nhuần nhuyễn kỹ thuật chế tác tính tẩu theo tiêu chuẩn lý, hóa và kỹ thuật âm thanh. Với những kiến thức và kinh nghiệm đã có, nghệ nhân Mào Ết đã chế tác rất nhiều cây đàn để phục vụ nhân dân và các nghệ sĩ thời bấy giờ. Sau này, ông trải qua nhiều đơn vị công tác như Đội ca nhạc dân gian Tây Bắc; Đài Phát thanh-Truyền hình tỉnh Lai Châu; Sở Văn hóa-Thông tin Lai Châu; Hội Văn nghệ tỉnh Lai Châu..., nhưng ở bất kỳ đơn vị hay cương vị công tác nào, ông cũng luôn gắn bó với cây tính tẩu.

Nghệ nhân Mào Văn Ết cho biết: Tính tẩu có 6 bộ phận, nhưng đàn đạt chuẩn hay không lại ở bầu đàn (má tính tẩu) - hộp cộng hưởng âm thanh. Người chế tác phải biết chọn được quả bầu già (mắc tẩu), kích thước vừa phải, vỏ mỏng, đem cạo sạch lõi và phơi khô nhiều tháng, khi vỏ bầu hóa gỗ sẽ cưa đôi, lấy phần dưới làm bầu đàn.

Mặt đàn (tép tính) thường được làm bằng gỗ cây, lát. Cần đàn (căn tính) làm bằng các loại gỗ nhẹ, mịn, ít bị cong vênh do nhiệt và lực căng của dây, như: sổi, vàng tâm, thông trắng..., độ dài cần đàn được làm theo độ dài ngắn sải tay của người chơi đàn. Khóa đàn (xe tính) được làm bằng sừng của con trâu già, khi lên dây sẽ cho âm thanh chuẩn nhất. Bộ dây, âm vực có thể đạt đến 3 quãng 8, tuy nhiên người diễn chỉ dùng ngưỡng ở 2 quãng 8.

Tính tẩu có loại 2 dây và 3 dây, có thể độc tấu, đệm cho người hát, múa và hòa tấu cùng các loại nhạc cụ dân tộc thuộc bộ hơi, như: sáo trúc, sáo bầu, đàn nhị, pí pặp... “Cây đàn tính tẩu của người Thái trắng vùng Tây Bắc có điểm khác với cây đàn tính tẩu của các dân tộc Tày,Nùng vùng Ðông Bắc, bởi tính tẩu của người Thái trắng Tây Bắc có mỏ đàn được cách điệu thành hình chiếc đuôi con gà trống. Tổng thể hài hòa, hình dáng cây đàn tính tẩu của người Thái vùng Tây Bắc là biểu tượng của con gà trống - vật tổ của người Thái”, ông Mào Văn Ết cho biết.

Nghệ nhân Mào Văn Ết cũng là một trong người lưu giữ nhiều làn điệu dân ca cổ của dân tộc. Ông đã truyền dạy cho rất nhiều thế hệ học trò, trong đó tiêu biểu là Nghệ sĩ Ưu tú Vương Kếp (tỉnh Thái Nguyên) và nhiều học trò đạt được huy chương, bằng khen, giấy khen các cấp... Với những cống hiến đó, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, lần thứ I năm 2015.

Hồng Minh

Nguồn Biên Phòng: http://bienphong.com.vn/lao-nghe-nhan-ben-bi-voi-tinh-yeu-tinh-tau/