Linh thiêng đình cổ thờ các tướng lĩnh thời vua Hùng
Hiếm có ngôi đình nào giữ được vẻ rêu phong, nét tinh xảo trong chạm trổ từ thời Lê (thế kỷ XVI - XVII) như đình cổ Hùng Lô (Phú Thọ). Hiện nay, ngôi đình đang lưu giữ các kiệu cổ độc nhất vô nhị ở Việt Nam.
Cách Đền Hùng chừng 10km là quần thể đình cổ Hùng Lô thu hút nhiều khách thập phương và khách nước ngoài.
Trải qua bao biến thiên, thăng trầm lịch sử nơi đây vẫn bảo tồn được gần như nguyên vẹn kiến trúc ngôi đình cổ.
Theo cụ thủ từ Nguyễn Văn Tòng, trong các sắc phong văn chỉ cổ còn lại ở đình thể hiện đình được xây dựng từ năm 1697 (cách đây hơn 300 năm) đời vua Lê Huy Tông.
Từ đó đến nay, ngôi đình chỉ trải qua 1 - 2 lần tu bổ nhỏ, còn cơ bản vẫn giữ nguyên kiến trúc giá trị đình cổ thời vua Lê.
Tương truyền, đây vốn là nơi vua Hùng cùng công chúa và các quần thần dừng chân nghỉ ngơi trong một chuyến du ngoạn.
Vua thấy nơi này trù phú, cây cối tốt tươi, lại có khí thiêng từ lòng đất bốc lên nên cho đây là chốn địa linh. Sau này, dân làng đã dựng miếu thờ vua Hùng để đời đời nhớ ơn Vương tổ.
Đến thời vua Lê Hy Tông, đình bắt đầu được xây dựng, hướng về núi Nghĩa Lĩnh.">
Đến thời vua Lê Hy Tông, đình bắt đầu được xây dựng, hướng về núi Nghĩa Lĩnh.
Đình thờ tam vị thánh vương: Viễn Sơn Thánh Vương, Ất Sơn Thánh Vương và Áp Đạo Quan Đại Vương là tướng bảo vệ Vua Hùng được phong vương.
Đình Hùng Lô là quần thể di tích lịch sử văn hóa được xây trên dải đất rộng, gồm nhiều hạng mục công trình như: Tòa Đại đình, Phương Đình, Lầu Chuông, Lầu Trống, Nhà tiền tế...
Ngôi đình được xây dựng với quy mô kiến trúc khá hoàn chỉnh, gồm: 5 gian nhà tiến tế, tiếp đến là phương đình 2 bên là lầu chuông, lầu trống, trong cùng là tòa đại đình.
Đây là công trình trọng yếu với kiến trúc hoành tráng gồm 3 gian, 2 trái, 4 mái rộng cao, 4 góc đao cong vút như 4 cánh hoa xòe nở, hàng gạch hộp rỗng hoa chanh chạy theo bờ mái và những con kìm, con số gắn trên đầu nóc.
Những khúc quanh trên nóc mái được gắn những tác phẩm đồ gốm quý được giữ gìn nguyên vẹn từ ngày khởi tạo.
Trên nóc đình đắp Lưỡng long chầu nguyệt. Đình được xây dựng bằng những loại gỗ quý như đinh, lim, sến, táu...
Theo cụ Nguyễn Văn Tòng, đình Hùng Lô như một bảo tàng thu nhỏ lưu giữ được nhiều cổ vật quý như đỉnh, đèn, lư hương, hạc đồng và một số bình sứ cổ, cùng những hương án, sập thờ, đồ chấp kích và nổi bật là 4 cỗ kiệu văn, 1 bộ kiệu bát cống và được đánh giá rất cao về nghệ thuật điêu khắc cổ thời hậu Lê thế kỷ thứ XVII.
Các kiệu văn, kiệu cống trên được sử dụng vào những ngày lễ hội rước hương đăng, đẳng vật, sản phẩm của địa phương dâng lên đền Hùng vào ngày giỗ Tổ và cả trong lễ hội làng Hùng Lô.
