Nghệ nhân dân gian và nỗi niềm bảo tồn những câu hò chèo cạn

Nỗi niềm nghệ nhân

Gần 90 tuổi nhưng nghệ nhân dân gian Trương Văn Hứa (SN 1932), trú thôn Xuân Bắc, xã Cẩm Nhượng, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh vẫn rất khỏe, đầu óc minh mẫn. Ông vẫn ăn mặc rất bảnh bao, một mình chạy xe máy đến thăm nhà bạn bè trong xóm, đặc biệt, giọng hò của ông vẫn cao vút như 32 năm về trước.

Nghệ nhân dân gian Trương Văn Hứa.

Sinh ra tại vùng quê giàu truyền thống văn hóa, từ nhỏ, ông Trương Văn Hứa đã được cha truyền dạy những điệu hò chèo cạn. Có giọng hát hay “gia truyền”, cùng với nhận thức được giá trị văn hóa riêng của quê hương, niềm say mê những làn điệu dân gian cũng theo đó lớn dần trong ông.

Hò chèo cạn là làn điệu dân ca cổ có từ hàng trăm năm mang đậm nét văn hóa đặc trưng truyền thống cầu mưa thuận, gió hòa, được mùa tôm, cá của ngư dân vùng bãi ngang ven cửa biển Cửa Nhượng được tổ tiên, cha ông sáng trong thực tiễn lao động, sản xuất và truyền lại cho thế hệ sau. Vốn sinh ra trên mảnh đất Quảng Bình – cái nôi của những điệu hò chèo cạn, để phát triển nét văn hóa đặc trưng này, ngay từ trước thời kỳ Pháp thuộc, cha của ông Trương Văn Hứa là cụ Trương Văn Học, đã tới nhiều miền biển khác để sưu tầm thêm những câu hò cổ về truyền dạy cho bà con ngư dân trong làng và thành lập đội “hò chèo cạn Nhượng Bạn”.

Tuy nhiên, trải qua những năm tháng ác liệt của chiến tranh, đến năm 1954, đội hò bị giải tán, làn điệu truyền thống cũng mai một. Trăn trở với những nét văn hóa đặc trưng của quê hương, với những gì cha mình đã gắng sức gây dựng. Năm 1987, ông Hứa về hưu sau hơn 30 năm làm thuyền trưởng thuyền đánh cá tại Hải Phòng, Quảng Ninh cho một xí nghiệp Nhà nước. Về quê, ông Trương Văn Hứa bắt đầu công cuộc sưu tầm, khôi phục và truyền dạy hò chèo cạn bấy lâu ấp ủ. Ông bắt tay thành lập đội hò mới, quyết không để hò chèo cạn bị thất truyền.

Ông Hứa tìm gặp các cụ cao niên, các đội viên của đội hò ngày xưa do bố ông thành lập để ghi chép lại từng câu hò, từng cách luyến láy, ngữ điệu, cho tới động tác di chuyển. Ông Hứa cùng với một số cụ cao niên trong làng còn tiến hành dịch lời gốc của điệu hò từ tiếng Hán thành lời quốc ngữ để mọi người có thể dễ dàng tiếp cận, dễ hát. Đồng thời ông còn sáng tác, lồng ghép thêm những câu hò mới với nội dung ca ngợi vẻ đẹp quê hương đất nước, công ơn Đảng và Bác Hồ.

“Các cụ đều đã tuổi cao, nhiều cụ đã qua đời, sức khỏe yếu, trí nhớ kém nên tôi phải chịu khó đi lại nhiều lần. Có hôm cụ nhớ được đoạn này, ngày mai lại nhớ thêm đoạn khác. Phải mất rất nhiều thời gian mới có thể khôi phục lại được khoảng 40 câu hò cổ”, ông Hứa chia sẻ.

Hình ảnh lễ cầu ngư của người dân xã Cẩm Nhượng.

Sau gần 32 năm cống hiến với biết bao tâm huyết, Đội hò chèo cạn xã Cẩm Nhượng nay đã là CLB hò chèo cạn, hoạt động quy mô, chuyên nghiệp. CLB không chỉ nổi danh khắp vùng biển Hà Tĩnh, mà còn tham dự và biểu diễn tại nhiều nơi, nhiều chương trình văn hóa lớn. Với những đóng góp của mình trong gìn giữ, bảo tồn làn điệu hò đặc trưng của quê hương, ông Trương Văn Hứa đã nhận được nhiều bằng khen, giấy khen. Tháng 8/2019, ông được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam công nhận là nghệ nhân dân gian.

Truyền cho thế hệ mai sau

Anh Trương Văn Trọng, là người con thứ 4 của nghệ nhân Trương Văn Hứa mời chúng tôi uống nước trong căn nhà nhỏ nơi cha anh ở cùng vợ chồng anh sinh sống bao năm nay. Anh cười khi được chúng tôi hỏi tuổi. Anh nói, trong làng, ai cũng đùa là anh còn già hơn cả cha mình.

“Tuổi 90 nhưng cha tôi còn rất phong độ, ăn mặc bảnh bao, gọn gàng, một mình chạy xe máy đi chơi nhà bạn bè, họ hàng. Đặc biệt, ông có trí nhớ không ai bằng. Những bài thơ cha tôi sáng tác lúc 18 tuổi đến nay ông vẫn thuộc lòng”, anh Trọng nói.

Giọng trầm xuống, anh Trọng cho biết, anh là con thứ 4 trong gia đình có 5 anh em. Mặc dù vẫn có “gen” hát hay như ông và cha, nhưng anh và các anh chị em không ai theo “nghiệp” được. Điều mà cha anh luôn trăn trở là làm sao khi ông qua đời có những thế hệ sau bảo tồn những câu hò chèo cạn. Chính bởi vậy, mỗi tuần, ông Hứa đều có những buổi tập cho các cháu nhỏ trong làng. Ông mong, đó là thế hệ sẽ tiếp nối phát triển và bảo tồn những câu hò chèo cạn của ngư dân Nhượng Bạn mà bao năm qua ông gắng sức giữ gìn.

Đội hò chèo cạn làm lễ cầu ngư trong điện thờ thần cá.

Ông Nguyễn Văn Hùng, Chủ tịch UBND xã Cẩm Nhượng cho biết, toàn xã hiện có 248 tàu thuyền với hơn 1.100 ngư dân. Lễ hội Cầu Ngư là nét văn hóa đặc trưng của cư dân vùng biển được tổ chức hằng năm vào ngày 8/4 âm lịch. Với ngư dân Cẩm Nhượng, Lễ hội Cầu Ngư là ngày hội lớn, hết sức quan trọng. Lễ hội được nhân dân tổ chức trang trọng, trong đó chứa đựng nhiều truyền thống văn hóa dân gian như hò chèo cạn. Trong lễ hội cầu ngư hàng chục năm qua, cụ Trương Văn Hứa là người hát xướng hò chèo cạn, sau đó hát hợp xướng với các thành viên trong đội hò.

Ông Hùng cho hay, lễ hội gồm có 4 phần chính: Nghi thức, tế lễ, lễ hội chèo cạn, lễ rước trên biển và lễ tế tại miếu Đức Ngư Ông. Trong đó, lễ rước trên biển gồm có 1 thuyền ngự giá và 2 thuyền hộ giá rước long ngai bài vị của Nam Hải Đại Thần. Thuyền ngự giá và hộ giá được lựa chọn từ hàng trăm chiếc thuyền của ngư dân. Trong năm, thuyền nào thuận buồm xuôi gió, làm ăn gặp nhiều may mắn nhất và không có tang khó sẽ được chọn.

“Hát chèo cạn thì có một người xướng chính, sau đó nam thanh, nữ tú, trai gái, già trẻ trong làng hò hát theo sau. Âm hưởng nhịp nhàng, vang vọng, thể hiện khát vọng vươn khơi, bám biển, cầu mong mưa thuận gió hòa, tôm cá chất đầy khoang sau mỗi chuyến ra khơi vào lộng. Lễ tế ở miếu Đức Ngư Ông được ngư dân sắm sửa lễ vật thịnh soạn, ngư dân tham gia tế lễ mặc đồ lễ chỉnh tề, nghiêm trang, ai nấy thể hiện lòng thành kính cầu mong Nam Hải Đại Thần độ thế phù hộ cho ngư dân gặp may mắn, an lành”, ông Hùng nói.

Miếu thờ Đức Ông tại xã Cẩm Nhượng.

Ông Hùng cho biết thêm, miếu Đức Ngư Ông được ngư dân xây dựng từ thời Hoàng Triều, vua Khải Định, năm Ất Dậu. Miếu từ xa xưa đã được các triều đại phong kiến xếp vào hạng miếu thiêng, thờ Nam Hải Đại Thần và được vua ban nhiều sắc phong.

Năm 2013, miếu được xếp hạng Di tích Lịch sử Văn hóa cấp tỉnh. Trong kho tàng văn hóa truyền thống của ngư dân Nhượng Bạn, tín ngưỡng thờ Nam Hải Đại Thần là một trong những nét văn hóa đặc trưng, gắn liền và có ý nghĩa tinh thần lớn lao đối với mỗi người dân.

Với ngư dân Cẩm Nhượng, giữa biển khơi mênh mông, nơi đầu sóng ngọn gió, con người càng trở nên nhỏ bé. Miếu Đức Ngư Ông không chỉ là chốn tâm linh giúp họ kiên trì bám biển, tạo nên sức mạnh thể chất mà còn là nơi xác tín tâm linh - tin vào vị thần bảo hộ, che chở cho những chuyến ra khơi vào lộng, tôm cá đầy thuyền, cuộc sống bình yên.

Bùi Thị Ngân