Những chuyện lạ về cây ưng bất bạc - vị thuốc quý ngàn năm của người Việt

PGS.TS NGUYỄN THƯỢNG DONG (Nguyên Viện trưởng Viện Dược liệu - Bộ Y tế)

Những chuyện lạ về loại cây này được truyền miệng từ đời này qua đời khác đã đủ hấp dẫn, nhưng những nghiên cứu khoa học về tác dụng chữa bệnh thực sự của cây Ưng bất bạc mới đây lại càng khiến cho nhiều người kinh ngạc.

Loài cây khiến chim chóc sợ hãi, không dám đậu

Ưng bất bạc là loài cây nhỡ, thân có gai ngắn, lá kép lông chim hình mũi mác, mép lá khía răng cưa, tên khoa học là Zanthoxylum avicennae, thuộc họ Cam quít Rutaceae, là vị thuốc lâu đời ở Trung Quốc, được ghi trong “Thần Nông bản thảo” từ thời nhà Tần năm 221 Trước Công Nguyên.

Cây Ưng Bất Bạc (Zanthoxylum avicennae) – một loại dược liệu quý cho bệnh gan.

Quyển sách đầu tiên về Dược Thực vật này đã viết về Ưng bất bạc như sau: “Cây cối thường là nơi để các loài chim trú ngụ, là bạn của chim muông, cũng là nơi để chim làm tổ, sinh con, nhưng Ưng bất bạc (Ying Bu Bo) là loài cây rất đặc biệt, với nhiều sự kỳ lạ, cây này rất nhiều lá cứng, rậm rạp quanh năm, lá ngắn, gai lại sắc nhọn, khối lá trên cây như một “núi đao, biển kim”, làm cho chim không những không thể sinh sống mà còn sợ hãi. Chính vì vậy mà cây Ưng bất bạc còn có tên gọi khác là “Điều bất túc”, “Ô nha bất xí thụ”, “Ô bất túc”...

Ở Việt Nam gọi là Muồng truổng, Đơn gai, Truổng lá nhỏ, Sẻn đen, Sẻn quả ba cạnh, người Tày gọi là “Mạy khuống”, là vị thuốc chữa bệnh gan của dân tộc Tày, được người Tày ưa chuộng hơn so với những cây thuốc chuyên chữa bệnh gan khác như Mạy niếng, Mạy thập moong...

Các nhà thảo dược phương Tây cho rằng, Ưng bất bạc kích thích máu lưu thông đến các tổ chức bị đau cứng, tăng cường cung cấp oxy và chất dinh dưỡng, loại bỏ chất bẩn, tăng cường lượng máu cần thiết đến tứ chi.

Theo Y văn cổ của Việt Nam và Trung Quốc, Ưng bất bạc có vị cay, đắng, tính ấm, quy vào các kinh can, tỳ, vị, có công năng: Trừ phong, lợi thấp, hoạt huyết thông lạc, lợi niệu, tiêu thũng; dùng để chữa trị các chứng viêm gan vàng da, viêm gan mạn tính, vàng da phù thũng, thận viêm phù thũng, tổn thương do đòn đánh, eo lưng đau mỏi, viêm khớp phong thấp, vùng bụng đau, bạch đới, cảm mạo, đau họng, ho, sốt rét, ngoài ra còn có tác dụng hoạt huyết, giảm đau.

Có thể phối hợp với các vị khác để chữa trị các chứng: Can thận hư tổn, phế vị táo nhiệt, khí âm lưỡng khuy, ứ huyết nội trở. Nếu can thận hư tổn thì phối với bài Tri bá địa hoàng thang ích thận dưỡng can, thanh nhiệt tả hỏa. Nếu phế vị táo nhiệt thì phối với bài Thương truật bạch hổ thang thanh nhiệt tả hỏa, sinh tân chỉ khát. Nếu khí âm lưỡng khuy thì phối với bài gia vị sinh mạch ẩm để ích khí dưỡng âm. Nếu ứ huyết nội thì phối với bài gia vị tứ vật thang để hoạt huyết hóa ứ.

Trong “Lĩnh Nam Thảo dược chí” thì ghi: Rễ Ưng bất bạc có công năng hóa thấp, khu phong, tiêu thủng, trừ hoàng đản, dùng để trị các chứng bệnh cổ chướng, viêm gan vàng da. Liều sử dụng cho cả 2 chứng viêm gan mạn và viêm thận thủy thủng là 1-2 lạng (tương đương 20 đến 30g) sắc uống.

Sau khi Bộ Khoa học và Công nghệ thành lập Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo Quốc gia đến năm 2025”, gọi tắt là DA 844, trong đó có Dự án “Đánh thức tiềm năng dược liệu quý ngàn năm Ưng bất bạc, phát triển thành công sản phẩm bảo vệ và phục hồi tế bào gan” trên cơ sở 2 Bằng sáng chế số US8409632B2 của Cục sáng chế và nhãn hiệu thương mại Hoa Kỳ, Bằng sáng chế 409075 của Ủy ban khoa học công nghệ Đài Loan và giải thưởng “Nghiên cứu Trung y Dược Hứa Hồng Nguyên” của Đài Loan cấp năm 2012 cho TS.DS Trần Đức Dũng, thì cây thuốc quý Ưng bất bạc lại được nhiều người trong và ngoài nước quan tâm.

Phục hồi và bảo vệ tế bào gan, ngăn ngừa ung thư gan

Người dân Nghệ An vẫn lưu truyền câu chuyện về loại cây này, điều đặc biệt hơn là đồng bào ở đây thường uống rượu rất nhiều nhưng chẳng mấy ai bị say. Hơn nữa, hầu như họ không bị mắc các bệnh liên quan đến đường tiêu hóa, gan mật. Hóa ra một trong những bí quyết của họ chính là thường xuyên sử dụng rễ cây Ưng bất bạc.

Ưng bất bạc chứa một số flavonoid quý như Hesperidine và Diosmin đem đến khả năng chống oxy hóa, chống tổn thương gan, công dụng phục hồi và bảo vệ tế bào gan sớm hiệu quả, ngăn ngừa xơ gan và ung thư gan.

Ưng Bất Bạc chứa một số flavonoid quý như Hesperidine và Diosmin đem đến khả năng chống oxy hóa, chống tổn thương gan, công dụng phục hồi và bảo vệ tế bào gan sớm hiệu quả. ngăn ngừa xơ gan & ung thư gan (Ảnh đồ họa)

Ưng bất bạc chứa nhiều alcaloid như dictamin, skimmianin, culantramin thuộc nhóm quinolin. Vỏ thân, vỏ rễ và lá chứa tinh dầu và các flavonoid quý như diosmin, avicin, avicenin, magnoflorin, hesperidin và nhiều chất khác thuộc nhóm Lignan, có cấu trúc hóa học gần giống silymarin rất đặc hiệu cho bệnh gan. Hesperidin trong Ưng bất bạc đã được chứng minh có tác dụng phục hồi, tái tạo tế bào gan, ngăn ngừa xơ gan, ung thư gan.

Đã được các nhà nghiên cứu Ai Cập và Thái Lan chứng minh có khả năng chống oxy hóa tế bào gan, chống gốc tự do, ngăn ngừa tổn thương gan, viêm gan do hóa chất và thuốc tân dược trên mô hình COX1 và COX2, ngăn ngừa sự tạo thành colagen ở tế bào gan dẫn đến xơ gan và phòng ngừa gan nhiễm mỡ. Diosmin có tác dụng làm giảm tổn thương tế bào gan do rượu, tăng cường chuyển hóa và đào thải ethanol, hạ men gan, tăng cường chức năng gan, cải thiện các chỉ số glucosa máu, cholesterol, ure máu và hạ các men gan như AST và ALT.

Các lignan có cấu trúc phytoestrogen, nên có tác dụng chống oxy hóa, đào thải các gốc tự do mạnh, tái tạo các tế bào gan bị tổn thương. Tinh dầu trong Ưng bất bạc chủ yếu thuộc nhóm monoterpen và sesquiterpen, có hoạt tính kháng khuẩn mạnh, kích hoạt quá trình tự chết của tế bào ung thư gan.

Một nhà dược học Việt Nam - Tiến sĩ Trần Đức Dũng đã dành 10 năm nghiên cứu tại Đài Loan trên mẫu Ưng bất bạc thu tại Nam Đàn Nghệ An và chứng minh được 4 nhóm tác dụng quan trọng của rễ Ưng bất bạc. Đó là: (1) bảo vệ tổn thương tế bào gan do rượu và tân dược, kháng virus viêm gan B, hạ men gan và phục hồi các chức năng của gan, (2) tác dụng diệt tế bào ung thư gan người HA22T của cao chiết Ưng bất bạc, thông qua cơ chế hoạt hóa protein PP2A, làm giảm sự phát triển của khối u, (3) cao chiết Ưng bất bạc ức chế sự sản sinh ra tế bào ung thư HA22T và (4) cao chiết Ưng bất bạc ức chế sự tăng sinh, khả năng xâm lấn và ức chế các tín hiệu di căn của tế bào HA22T thông qua hoạt hóa protein PP2A.

Qua các nội dung đã tổng hợp, có thể rút ra một số kết luận về cây dược liệu quý chữa bệnh gan như sau:

(1) Ưng bất bạc là cây thuốc chữa bệnh gan truyền thống của nhiều nước từ hàng nghìn năm trở lại đây, ở Việt Nam còn là vị thuốc chữa bệnh gan nổi tiếng của dân tộc Tày với tên gọi Mạy khuống.

(2) Được nhiều cộng đồng của nhiều dân tộc dùng để chữa bệnh viêm gan vàng da, viêm gan mạn và đã được khoa học chứng minh có tác dụng bảo vệ và tái tạo tế bào gan bị tổn thương do rượu và hóa chất, hạ men gan, viêm gan virus B, khôi phục các chức năng của tế bào gan, ngăn ngừa sự tạo thành colagen trong tế bào gan và chống xơ gan.

(3) Kết quả nghiên cứu trên Ưng bất bạc là một đóng góp rất quan trọng cho khoa học, nên đã được Cục sáng chế và nhãn hiệu thương mại Hoa Kỳ, Ủy ban khoa học công nghệ Đài Loan cấp bằng sáng chế, tặng giải thưởng “Nghiên cứu Trung Y dược Hứa Hồng Nguyên”, một giải thưởng uy tín của Đài Loan. Ngoài ra còn được Hội đồng khoa học Đại học Y Dược Trung Quốc - Đài Loan bình chọn Tiến sỹ tốt nghiệp xuất sắc năm 2012. Năm 2017 được Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam đưa vào Đề án Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo Quốc gia đến năm 2025.

PGS.TS NGUYỄN THƯỢNG DONG (Nguyên Viện trưởng Viện Dược liệu - Bộ Y tế)