Những 'cơn bão' sau đại dịch
Mọi người chi tiêu nhiều hơn, chấp nhận rủi ro nhiều hơn và đòi hỏi nhiều hơn ở các chính trị gia.
Mọi người chi tiêu nhiều hơn, chấp nhận rủi ro nhiều hơn và đòi hỏi nhiều hơn ở các chính trị gia.
Đại dịch tả đầu những năm 1830 tấn công Pháp vô cùng nặng nề, xóa sổ gần 3% dân số thành phố Paris chỉ trong một tháng, đẩy các bệnh viện vào tình trạng quá tải. Đại dịch kết thúc đã giúp cho kinh tế hồi sinh, đưa Pháp theo chân Anh vào một cuộc cách mạng công nghiệp.
Những ai đã đọc tiểu thuyết "Những người khốn khổ" đều biết đại dịch này còn góp phần tạo nên một cuộc cách mạng khác. Những người nghèo trong thành phố đồng loạt đứng lên chống lại người giàu, khiến Pháp rơi vào bất ổn chính trị nhiều năm sau đó.
Ngày nay, ngay cả khi Covid-19 hoành hành khắp các quốc gia nghèo hơn, thế giới giàu có cũng đứng trước ngưỡng cửa bùng nổ sau đại dịch.
Khi các chiến dịch tiêm chủng làm giảm số ca nhập viện và tử vong, nhiều chính phủ bắt đầu dỡ bỏ yêu cầu ở trong nhà và nới lỏng các hạn chế xã hội. Nhiều chuyên gia dự báo kinh tế Mỹ sẽ tăng trưởng 7% năm nay, nhanh hơn 5 điểm phần trăm so với chỉ hơn 2% trước đại dịch.
Các quốc gia khác cũng tăng trưởng nhanh bất thường. Phân tích của tờ Economist về dữ liệu GDP của nhóm G7 từ năm 1820 cho thấy, một sự tăng tốc đồng bộ như vậy so với xu hướng là rất hiếm. Nó đã không xảy ra kể từ thời kỳ bùng nổ sau chiến tranh những năm 1950.
Biểu đồ tỷ lệ % tăng trưởng GDP so với một năm trước đó của các nước Mỹ, Pháp, Anh, Canada, Italy, Đức và Nhật, tính trung bình hàng năm trong khoảng thời gian 2016-2019 (xanh nhạt) và dự báo trong năm 2021 (xanh đậm).
Tình hình lạ khiến các nhà kinh tế phải lật lại lịch sử để tìm hiểu về những gì sẽ xảy ra. Hồ sơ cho thấy, sau các giai đoạn gián đoạn như chiến tranh và đại dịch, GDP có xu hướng tăng trở lại.
Ngoài ra còn có 3 bài học khác. Thứ nhất, tình trạng bất trắc vẫn tồn tại một thời gian. Thứ hai, đại dịch khuyến khích mọi người thử những cách làm mới, dẫn tới thay đổi cấu trúc kinh tế. Thứ ba, những biến động chính trị thường xảy ra sau đó với những hậu quả kinh tế khó lường.
Ví dụ về chi tiêu của người tiêu dùng, bằng chứng từ các đại dịch trước đó cho thấy, trong giai đoạn gay cấn, mọi người hành xử như họ đã làm trong năm Covid-19 vừa qua. Đó là tích lũy tiền tiết kiệm khi không còn cơ hội chi tiêu và nguy cơ cao nếu ra khỏi nhà.
Trong nửa đầu thập niên 1870, khi dịch đậu mùa bùng phát, tỷ lệ tiết kiệm hộ gia đình ở Anh đã tăng gấp đôi. Trong Thế chiến I, tỷ lệ tiết kiệm ở Nhật Bản cũng tăng gấp đôi.
Thời kỳ 1919-1920, khi dịch cúm Tây Ban Nha hoành hành, người Mỹ tích trữ nhiều tiền mặt hơn bất kỳ năm nào. Khi Thế chiến 2 bùng nổ, tiết kiệm lại tăng lên, với tích lũy thêm số dư của các hộ gia đình trong giai đoạn 1941-1945 lên tới khoảng 40% GDP.
Khi cuộc sống trở lại bình thường, chi tiêu tăng lên, dẫn đến việc làm phục hồi. Một tài liệu gần đây của ngân hàng Goldman Sachs ước tính, trong những năm 1946-1949, người tiêu dùng Mỹ chỉ tiêu khoảng 20% số tiền tiết kiệm dư thừa của họ.
Khoản chi tiêu tăng thêm đã thúc đẩy sự bùng nổ sau chiến tranh, mặc dù các báo cáo "tình hình kinh doanh" hàng tháng của chính phủ vào cuối những năm 1940 vẫn chứa đầy nỗi lo về nguy cơ suy thoái sắp xảy ra. Và thực tế là nền kinh tế đã đi vào suy thoái trong giai đoạn 1948-1949.
Biểu đồ biến động các mức giá tiêu dùng tính theo tỷ lệ % những năm trước/sau chiến tranh hoặc đại dịch.
Bài học lớn thứ hai từ sự bùng nổ sau đại dịch liên quan đến "phía cung" của nền kinh tế - hàng hóa và dịch vụ được sản xuất như thế nào và ở đâu. Nhìn chung sau đại dịch, mọi người ít quan tâm đến những trò vui phù phiếm. Không ít người sẵn sàng thử những cách kiếm tiền mới.
Các nhà sử học tin rằng Cái chết Đen đã khiến người châu Âu thích phiêu lưu hơn. "Apollo’s Arrow", một cuốn sách gần đây của Nicholas Christakis thuộc Đại học Yale, cho thấy đại dịch cúm Tây Ban Nha đã dọn đường cho "sự gia tăng các biểu hiện chấp nhận rủi ro".
Theo một tài liệu của Cục Nghiên cứu Kinh tế quốc gia Mỹ công bố năm 1948, số công ty khởi nghiệp tăng vọt từ năm 1919. Ngày nay, sự hình thành doanh nghiệp mới lại một lần nữa bùng lên ở khắp thế giới giàu có, khi các doanh nhân tìm cách lấp đầy khoảng trống trên thị trường.
Các nhà kinh tế khác đã rút ra mối liên hệ giữa các đại dịch và sự thay đổi khác ở phía cung của nền kinh tế: Sử dụng công nghệ tiết kiệm lao động. Các ông chủ có thể muốn hạn chế sự lây lan của dịch bệnh, mà các robot thì không bao giờ bị ốm.
Thập niên 1920 cũng là thời kỳ tự động hóa nhanh chóng ở Mỹ, đặc biệt là trong lĩnh vực điện thoại. Tuy nhiên, tự động hóa có tước đi việc làm của con người hay không lại là một vấn đề khác. Một số nghiên cứu chỉ ra thực tế là người lao động thường làm việc tốt hơn sau đại dịch.
Một bài báo được Ngân hàng Dự trữ Liên bang San Francisco xuất bản năm ngoái còn cho thấy, tiền lương có xu hướng tăng. Trong một số trường hợp, điều này xảy ra là do dịch bệnh giết chết nhiều người lao động, khiến những người sống sót có một vị thế thương lượng mạnh mẽ hơn.
Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp khác, lương tăng là sản phẩm của những thay đổi chính trị - và đây bài học lớn thứ ba của các giai đoạn bùng nổ lịch sử.
Khi số người nhiễm bệnh ở mức lớn thì thái độ đối với người lao động sẽ thay đổi. Các nhà hoạch định chính sách trên toàn thế giới không quan tâm đến giảm nợ công hoặc ngăn chặn lạm phát nhiều bằng quan tâm đến giảm tỷ lệ thất nghiệp.
Một nghiên cứu mới của ba học giả tại Trường Kinh tế London phát hiện dịch Covid-19 khiến mọi người ở khắp châu Âu ác cảm hơn với tình trạng bất bình đẳng.
Những áp lực như vậy, trong một số trường hợp, bùng nổ thành hỗn loạn chính trị. Các đại dịch phơi bày và làm nổi bật những bất bình đẳng đã tồn tại từ trước, khiến những người ở phía sai của cuộc mặc cả phải tìm cách chỉnh sửa.
Giai đoạn 2013-2016, Ebola đã làm cho bạo lực dân sự ở Tây Phi tăng 40%. Nghiên cứu gần đây của IMF xem xét ảnh hưởng của 5 đại dịch, trong đó có Ebola, SARS và Zika, ở 133 quốc gia kể từ năm 2001, cho thấy, các đại dịch này dẫn đến sự gia tăng đáng kể tình trạng bất ổn xã hội.
