Phnom Penh 'Thành phố Chết': Địa ngục trần gian dưới thời Pol Pot!

Nhà báo Vũ Xuân Bân (ảnh trên), Nguyên đặc phái viên TTXVN tại biên giới Tây Nam 1977, chuyên gia TTXVN giúp Thông tấn xã SPK (nay là AKP) trong các năm 1978-1979), hiện là P. Tổng biên tạp Tạp chí điện tử Văn hiến Việt Nam. Bài viết trên được đăng trong cuốn sách "Chuyện Chúng tôi - Lính xung kích Thông tấn" của Ban biên tập tin Trong nước -TTXVN, do Nhà xuất bản Thông tấn ấn hành tháng 6/2018" để nhớ lại những tháng năm gian khổ không thể nào quên:

Phnom Penh "Thành phố Chết"

Phnom Penh những ngày đầu giải phóng là “thành phố chết” vắng tanh. Thủ đô Phnom Penh khi đó ước có khoảng 1,2 triệu người đã bị bọn Pol Pot xua đuổi ra khỏi nhà về các làng quê ngay sau khi chúng tiếp quản từ 17/4/1975. Trời đã về chiều, đường phố vắng lặng, chúng tôi không dám vượt qua cầu Mônivông bắc qua sông Tông Lê Sáp mà bà con Việt kiều gọi là “cầu Sài Gòn”, vì vẫn phải đề phòng lính Pol Pot còn sót lại bất ngờ phục kích bắn lén.

Chúng tôi đi tìm Cục Chính trị tiền phương Quân đoàn 4 Quân tình nguyện Việt Nam để nắm tình hình, đề nghị được bảo vệ và bố trí nơi ăn nghỉ tạm. Cục Chính trị tiền phương Quân đoàn 4 lúc đó cũng chưa vào nội thành Phnom Penh mà ở ngoại ô phía bắc “cầu Sài Gòn”. Biết chúng tôi là phóng viên TTXVN, đồng thời là chuyên gia giúp SPK, từng quen biết, gắn bó với nhau ngay từ những ngày đầu bảo vệ biên giới Tây Nam, các đồng chí Quân đoàn 4 tay bắt mặt mừng, bố trí cho chúng tôi ở một nhà bên cạnh để tiện bảo vệ. Đây là một nhà dân bị Pol Pot xua đuổi bỏ hoang mấy năm nay vẫn chưa thấy trở về.

Máu nghề nghiệp nổi lên, chúng tôi đề nghị Cục Chính trị tiền phương Quân đoàn 4 và được chấp thuận cử ngay vệ binh cùng ngồi trên xe Jeep để bảo vệ, tranh thủ vượt qua “cầu Sài Gòn” đi vào nội thành quan sát quang cảnh Phnom Penh ngay cuối buổi chiều ngày 8/1/1979. Phía nam đầu “cầu Sài Gòn” vẫn còn 2 xác lính Pol Pot mặc quần áo vải màu đen chưa kịp chôn, chứng tỏ nơi đây vừa xảy ra trận đánh mà quân đội cách mạng Campuchia và quân tình nguyện Việt Nam phối hợp tiêu diệt ổ đề kháng cuối cùng để vào giải phóng, tiếp quản Thủ đô Phnom Penh. Xe ô tô tiếp tục đưa chúng tôi lướt qua một số đường phố chính. Phía trước nhà ga tàu hỏa Phnom Penh nằm trên đường Mônivông còn sót lại một vài lính Khmer đỏ bị thương không đi được, khai rằng “Ăngca” Khmer đỏ (Tổ chức của chính thể Khmer đỏ) đưa họ ra đây để lên tàu hỏa hòng rút về hướng biên giới Thái Lan nhưng không kịp đã bỏ chúng lại ga. Chúng tôi đã báo cho các chiến sĩ quân quản Thủ đô Phnom Penh khu vực gần đó quan tâm chạy chữa, khai thác thông tin “nóng” từ tàn quân Khmer đỏ này...

PV Vũ Xuân Bân đi dưới chân đồi Bà Pệnh - Thủ đô Phnom Pênh Campuchia ngày mới giải phóng tháng 1/1979. Ảnh: Vũ Xuân bân/TTXVN

Phnom Penh những ngày đầu giải phóng vắng lặng không một bóng người dân - đây là hậu quả do chính sách diệt chủng của bè lũ Pol Pot - xua dân ra khỏi Thủ đô và tất cả các thành phố, thị xã, thị trấn lớn, nhỏ trong cả nước phải rời bỏ để cải tạo lao động mà dư luận quốc tế từng lên án, bây giờ chúng tôi mới “mục sở thị”. Trên các đường phố chính như Mônivông, Mao Trạch Đông, Liên bang Xô Viết (nay gọi là đường Liên Bang Nga - Xahathiep - Russi), Nôrôđôm đi ra đài Vimien Ekkareak (đài Độc Lập)... thỉnh thoảng chúng tôi lại thấy những con lợn, con gà chạy ngang qua đường phố. Đó là những con lợn, con gà do lính Pol Pot nuôi khi rút chạy không còn người chăm sóc trở thành những con vật hoang đi tìm kiếm thức ăn giữa lòng “thành phố chết”. Dưới chính thể Pol pot cầm quyền gần 4 năm, Campuchia đã biến thành địa ngục.

Đất nước Chùa Tháp từng huy hoàng một thời nay trở nên điêu tàn, không tiêu tiền, không có chợ búa, trường học... Đây là lần thứ hai trong đời tôi lại sống trong cảnh không tiêu tiền. Mùa Thu năm 1972, ngay sau khi tốt nghiệp Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (cũ), nay là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), chúng tôi được tuyển làm phóng viên TTXVN để chi viện cho Thông tấn xã Giải phóng (Giải phóng xã). Đến đầu năm 1973, sau khi được học lớp nghiệp vụ phóng viên Khóa 10 (GP10) và sau những ngày tập luyện leo núi tại Lương Sơn (Hòa Bình), chúng tôi hành quân vượt Trường Sơn vào Trung ương Cục miền Nam (hay còn gọi là R - tại chiến khu D ở Tây Ninh trong rừng giáp biên giới Campuchia), nơi đóng trụ sở Thông tấn xã Giải phóng cũng không tiêu tiền mà theo chế độ cấp phát hiện vật. Sống trong chiến khu phải xa cách dân, mọi thiếu thốn, chịu đựng, hy sinh được xác định là lẽ đương nhiên. Nhưng đối với bè lũ Khmer đỏ không hiểu căn cứ vào học thuyết, ý tưởng điên rồ nào mà sau khi tiếp quản Thủ đô Phnom Penh (17/4/1975), chúng lại không sử dụng tiền tệ để giao dịch, tự hủy hoại cả một đất nước từng làm nên kỳ tích Angkor Thom, Angkor Wat...

Chúng tôi thật sự ngạc nhiên khi thấy có những phố đầy rẫy xe máy, xe đạp, đầu máy khâu, đồng hồ treo tường... Hỏi ra mới biết, sau khi xua dân ra khỏi Phnom Penh, Pol Pot đã bắt lính gom lại những đồ dùng, tiện nghi sinh hoạt toàn thành phố về một số tuyến phố để quản lý.

Thể theo yêu cầu, vệ binh Quân đoàn 4 đã đưa chúng tôi đến trụ sở Quân quản Thủ đô Phnom Penh. Chủ tịch Ủy ban Quân quản Thủ đô Phnom Penh là Khang Xa Rin. Dáng người ông cao to trông rất uy nghiêm, điềm đạm, thân tình: “Các anh là nhà báo đầu tiên đến thăm Ủy ban Quân quản Phnom Penh”. Chúng tôi liền “bắt mạch” ngay:

- Trên đường tiến quân vào giải phóng Phnom Penh, các anh có gặp sự kháng cự nào không?
- Có nhưng không đáng kể. Chỉ tay lên tấm bản đồ treo trên tường ngay ở phòng tiếp khách, Chủ tịch Ủy ban Quân quản Phnom Penh giới thiệu: Phía nam đầu “cầu Sài Gòn” có một ổ kháng cự, chống trả yếu ớt, bị tiêu diệt ngay trưa ngày 7/1/1979. Với sức tiến công như vũ bão, bè lũ Pol Pot không kịp trở tay, nhưng thực ra chúng đã tháo chạy trước khi quân đội cách mạng Campuchia được sự hỗ trợ của quân tình nguyện Việt Nam tiến vào giải phóng Phnom Penh. Chính vì vậy, Thủ đô Phnom Penh còn nguyên vẹn. Bè lũ Pol Pot, kể cả đoàn ngoại giao gồm đại sứ của một số nước “chí cốt” với chúng, đã rút chạy khỏi Phnom Penh bằng đường sắt và đường bộ về hướng biên giới Thái Lan ngày 4 và 5/1/1979. Duy nhất chỉ còn lại 3 người của Đại sứ quán Lào bị bỏ lại ở Phnom Penh. Họ chỉ còn gạo và cá khô để ăn vài ngày nữa. Đại sứ quán Lào tại Phnom Penh đã bị cắt điện, nước, điện thoại ngay từ đầu tháng 1/1979. Quân đội cách mạng Campuchia và quân tình nguyện Việt Nam đã tìm gặp người của Đại sứ quán Lào để tiếp tế lương thực, thực phẩm và thông báo Phnom Penh được giải phóng. Ba cán bộ Đại sứ quán Lào bày tỏ mừng vui khôn xiết vì bị chúng bỏ rơi, sống trong cảnh thiếu thốn, tăm tối, không có điện và không có liên lạc được với thế giới bên ngoài gần một tháng rồi.

Chủ tịch Ủy ban quân quản Thủ đô Phnom Penh Khang Xa Rin cho biết tiếp: Ngay từ giờ phút đầu tiên tiến vào giải phóng Thủ đô Phnom Penh, lực lượng quân quản đã chiếm lĩnh bảo đảm an toàn các mục tiêu quan trọng như Hoàng Cung, các nhà máy điện, nước, Trung tâm bưu điện, Đài phát thanh... Phnom Penh những ngày đầu giải phóng không có dân, thực sự là “thành phố chết”, hạ tầng cơ sở bị phá hủy hoặc bị bỏ hoang phế. Trong những ngày tới, biết được Phnom Penh giải phóng, dân bị bè lũ Pol Pot xua đuổi ra khỏi thành phố sẽ lũ lượt kéo về... Biết bao nhiêu vấn đề đặt ra với chính quyền cách mạng non trẻ...

Pháo binh ta bảo vệ biên giới Tây Nam. Ảnh: Vũ Xuân Bân/TTXVN

Sau hơn một giờ nghe giới thiệu vài nét khái quát những ngày đầu tiếp quản một Thủ đô hoang phế, chúng tôi tạm chia tay Chủ tịch Ủy ban Quân quản Phnom Penh để về nơi tạm trú tại Cục Chính trị tiền phương Quân đoàn 4. Thấy trời sắp tối, lo đi không an toàn, Chủ tịch Ủy ban Quân quản Thủ đô Phnom Penh đã cho một xe ô tô dẫn đường, bảo vệ đưa chúng tôi về nơi đóng quân ở ngoại ô thành phố.

Rời trụ sở Ủy ban Quân quản, tôi trầm ngâm suy nghĩ và theo thói quen nghề nghiệp đã hình thành ngay trong tư duy bài viết “Phnom Penh - thành phố chết bắt đầu hồi sinh”. Tuy bụng đói nhưng nghĩ đến trách nhiệm và biết SPK cũng như Tổng xã TTXVN ngoài Hà Nội đang rất cần tin, bài về Phnom Penh trong những ngày đầu giải phóng, tôi bắt tay vào viết ngay. Dưới ánh đèn điện máy nổ Honda 2KW, những gì vừa quan sát được và những ý kiến chỉ đạo của Chủ tịch Ủy ban Quân quản Khang Xa Rin về khẩn trương khôi phục Thủ đô Phnom Penh từ con số không và từ hai bàn tay trắng đã được tôi thể hiện trên hai trang giấy khổ A4. Bài viết nhanh chóng được điện báo viên dùng máy liên lạc vô tuyến 15W chuyển mã bằng tín hiệu “tích tè” về cho SPK và Cơ quan thường trú TTXVN tại Thành phố Hồ Chí Minh để chuyển tiếp ra Tổng xã tại Hà Nội cung cấp cho các phương tiện thông tin đại chúng sử dụng chuyển tải đến công chúng.

Tôi thở phào nhẹ nhõm, kết thúc ngày đầu tiên vào Phnom Penh đã có bài viết kịp thời, xứng đáng với niềm tin của cơ quan gửi gắm vào những phóng viên mũi nhọn mỗi khi có sự kiện đột xuất khẩn trương, nhất là trong những lúc thử thách cam go “vào sinh ra tử”. Nhớ lại những ngày “đánh cho ngụy nhào”, làm phóng viên mặt trận mới chỉ trước đó vài ba năm, hoàn toàn phải hành quân bộ đi theo các cánh quân giải phóng miền Nam, viết tin, bài xong phải phụ quay ragono phát điện giúp điện báo viên chuyển mã bằng tín hiệu “tích tè” về Tổng xã thì nay đánh bọn diệt chủng Pol Pot, hành quân bằng ô tô, có máy nổ phát điện thay cho sức người để điện báo viên điện bài về, là một bước tiến đáng kể. Từ đó, nỗi lo độc lập tác chiến của chúng tôi được giải tỏa vì đã bám sát được Bộ chỉ huy tiền phương Quân đoàn 4, đồng thời đã liên hệ được với Ủy ban Quân quản Thủ đô Phnom Penh. Đây là hai đầu mối thông tin quan trọng nhất phải tiếp tục bám sát, phát huy.

Nhờ đó, những ngày tiếp theo, chúng tôi đều có tin, bài đều đặn về khôi phục sân bay quốc tế Pôchentông, các nhà máy điện, nước, bệnh viện, đài phát thanh... trong đó đáng nhớ nhất là tin “Điện lại bừng sáng tại Thủ đô Phnom Penh”... được bạn đọc và dư luận xã hội rất quan tâm đến sự hồi sinh của Campuchia.

Hình ảnh các nạn nhân bị giết tại Tung Sleng

Nhà tù Tung Sleng 9So210 - Địa ngục trần gian

Trong khi chờ đợi đón đại quân SPK về Thủ đô Phnom Penh và đoàn chuyên gia TTXVN sang giúp SPK, chúng tôi đã được các chiến sĩ quân quản đưa đến một trường học bị bỏ hoang, xung quanh tường bao bọc dây thép gai, bốn góc xung quanh khu vực này đều dựng vọng gác khác thường. Thật là hãi hùng vì mùi tanh tưởi bốc lên nồng nặc. Gian phòng đầu tiên chúng tôi bước vào còn chỏng trơ một chiếc giường sắt xộc xệch dính bê bết máu, trên tường còn lưu 24 ảnh chân dung 9x12cm có đánh số tù, trong đó có cả trẻ em. Không khí chết chóc bao trùm khu vực này làm chúng tôi cảm thấy rờn rợn. Một số phòng bên cạnh còn cả xác chết từ lâu đã khô, đen thui. Hai chiến sĩ quân quản dẫn đường, bảo vệ chúng tôi, súng AK47 lăm lăm trong tay. Bỗng nhiên các anh đứng sững lại: “Hình như có người đến”. Đúng vậy! Một ông già gầy yếu, còm nhom như suy dinh dưỡng xuất hiện. Ông nói tiếng Campuchia và nói được tiếng Pháp. Biết chúng tôi là Kontóp (bộ đội) Việt Nam, ông rất mừng bày tỏ: “Các ông đã cứu chúng tôi khỏi họa diệt chủng!”. Bọn đao phủ Pol Pot đã rút khỏi nơi đây cả tuần nay, bỏ mặc cha con chúng tôi ở lại khu địa ngục trần gian này.

Ông mời chúng tôi đến ngôi nhà bên cạnh xúc động giới thiệu: Tôi từng tốt nghiệp Tú tài toàn phần tại trường College Chasseloup Laubat tại Sài Gòn thời Đông Dương thuộc Pháp (nay là trường Trung học phổ thông Lê Quý Đôn - Thành phố Hồ Chí Minh - Việt Nam, tức tốt nghiệp lớp 12). Tôi thuộc lòng Truyện Kiều của Việt Nam. Tôi là Yit Kim Seng - Giáo sư, bác sĩ, trông coi sức khỏe bọn cai ngục trại giam này. Đây nguyên là Trường Trung học Chao Ponhea Yat. Bè lũ Pol Pot đã biến nơi đây thành Nhà tù Tung Sleng (còn gọi là S021) và là Trung tâm thẩm vấn, tra khảo những “kẻ thù cách mạng” sau khi chiếm được Phnom Penh.

Từ tháng 4/1975 đến tháng 1/1979, có khoảng 17.000 người (một số tài liệu nói có đến 20.000 người) bị giam cầm và tra tấn đến chết tại Tung Sleng. Phần lớn tù nhân là cán bộ và binh lính Khmer đỏ bị quy là mắc tội làm gián điệp cho địch hoặc bị quy tội có âm mưu lật đổ Pol Pot. Trong số này có cả nhân vật cao cấp của Khmer đỏ như Khoy Thoun, Vorn Vet và Hu Nim... là những người bất đồng với chế độ cai trị hà khắc của bè lũ Pol Pot. Ngoài ra, còn có một số người Việt, Lào, Ấn Độ, Pakistan, Anh, Mỹ, New Zealand và Australia. Chỉ có một số ít thoát chết... Thể theo nguyện vọng, ngay chiều hôm đó, chúng tôi đã dùng xe ô tô đưa cha con ông Yit Kim Seng về thăm nhà riêng số 265 tại một phố nhỏ (tôi không nhớ tên phố) ở ngay Thủ đô Phnom Penh mà cả gia đình ông phải rời bỏ ngay sau khi bè lũ Pol Pot vào tiếp quản (17/4/1975).

Tôi đã chụp ảnh cha con Giáo sư, bác sĩ Yit Kim Seng ngay trước cổng ngôi nhà mang số 265 này và được sử dụng đăng trong sách ảnh Cộng hòa Nhân dân Campuchia xuất bản ngay sau mấy tháng giải phóng đánh đổ chế độ diệt chủng Pol Pot. Ngôi nhà hai tầng bỏ hoang phế gần 4 năm nay xuống cấp nghiêm trọng. Ông rưng rưng nước mắt kể lại: “Khi bị lính Pol Pot đuổi ra khỏi Phnom Penh, tôi đi với người con trai lớn là sinh viên Y khoa Phnom Penh. Còn vợ và bốn đứa con nữa đi về hướng nào không sao tìm lại được... Hai mươi ngày rong ruổi trên đường, tôi đã phải chứng kiến những cảnh giết người hết sức dã man của bọn lính áo đen. Có tám phụ nữ đi với chúng tôi, vốn là thư ký đánh máy, bị chúng giết theo tám kiểu khác nhau. Chúng buộc tội cho họ “mang nặng tư tưởng cũ”! Vợ tôi cũng là nhân viên đánh máy chữ, không biết số phận ra sao? Càng về cuối, bọn đao phủ Pol Pot giết người càng tàn bạo hơn. Chúng đẩy hàng loạt người xuống giếng sâu hoặc xuống những hố to đã đào sẵn rồi hun khói cho đến chết. Những người bạn của tôi như ông Phuông Mô Ních, Xri Xeng, Xame Phol Cum cũng bị giết thê thảm như thế. Bọn cai ngục Trung tâm thẩm vấn Tung Sleng bị ốm đau nhiều nên đã đưa cha con tôi là thầy thuốc về chăm sóc sức khỏe cho chúng”.

GS bác sĩ Yit Kim Seng và con trai trước ngôi nhà cũ số 265 tại đường phố Phnom Pênh Campuchia sau ngày giải phóng 1/1979. Ảnh: Vũ Xuân Bân/TTXVN

Chia tay Giáo sư, bác sĩ Yit Kim Seng, chúng tôi cầu chúc cho ông sớm tìm được vợ và 4 người con bị thất lạc để gia đình được đoàn tụ tại ngôi nhà 265 thân yêu của mình. Điều chúc này không biết có thành hiện thực?

Rời nhà tù Tung Sleng về nơi đóng quân, tôi viết ngay tin “Phát hiện Nhà tù Tung Sleng - Địa ngục trần gian ngay giữa Thủ đô Phnom Penh”. Đây là thông tin phát hiện đầu tiên về bằng chứng tội ác tày trời của bè lũ diệt chủng Pol Pot ở Trung tâm thẩm vấn, tra tấn Tung Sleng qua lời kể của bác sĩ Yit Kim Seng. Đây là sự thật chứng minh tội ác tày trời mà bè lũ Pol Pot không thể chối cãi. Thông tin được phát trên bản tin thời sự của SPK và TTXVN đã gây xúc động, phẫn nộ của lương tri, sự chú ý của dư luận ở Campuchia và quốc tế. Từ thông tin này, nhiều đoàn khách quốc tế, nhất là báo giới các nước có dịp đến Phnom Penh trong những năm đầu thoát khỏi họa diệt chủng đều đến thăm “Nhà tù Tung Sleng”. Nơi đây đã trở thành chứng tích lịch sử không bao giờ quên về tội ác diệt chủng của bè lũ Pol Pot để không những cảnh tỉnh người dân Campuchia mà cả nhân loại phải có trách nhiệm kịp thời ngăn chặn không để tái diễn tội ác man rợ này.

Thông tin phát hiện về tội ác diệt chủng ghê rợn tại Nhà tù Tung Sleng ở Thủ đô Phnom Penh cứ lắng đọng trong tôi từ đó cho đến nay và có lẽ không bao giờ quên. Nhớ lại những năm tháng gian khổ mà đất nước ta và nước bạn Campuchia đã trải qua tuy đã lùi xa nhưng vẫn vang vọng đâu đây câu nói nổi tiếng của G. Phuxích, tác giả viết dưới giá treo cổ: “Loài người hãy cảnh giác!”.

Góp phần tham gia là phóng viên đưa tin về bảo vệ biên giới Tây Nam từ cuối tháng 9/1977 và từ cuối năm 1978 tiếp tục làm chuyên gia cho Thông tấn xã SPK cho đến tháng 9/1979 vừa tròn 2 năm, tôi rời Campuchia về nhận công tác tại Ban biên tập tin Trong nước TTXVN ở Hà Nội. Từ đó, tôi không biết nhiều về tình hình Campuchia. Đầu tháng 9/2007, sau 28 năm, tôi có dịp trở lại Campuchia, là thành viên trong Đoàn cán bộ TTXVN do Phó Tổng Giám đốc Trần Mai Hưởng lúc đó dẫn đầu thăm, làm việc với Thông tấn xã AKP. Tôi tìm hỏi và được biết Giáo sư, bác sĩ Yit Kim Seng sau khi thoát khỏi họa diệt chủng Pol Pot, có thời kỳ ông được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Bộ Y tế Campuchia và cũng đã qua đời do tuổi cao sức yếu. Tôi rất tiếc không gặp lại được ông nữa...

Sau gần 40 năm gắn bó trọn đời với TTXVN, tôi đã nghỉ hưu đầu năm 2011, vẫn vấn vương một trong những kỷ niệm sâu sắc nhất trong đời làm phóng viên, sau chiến thắng vang dội 30/4/1975, lại tiếp tục đưa tin đất nước trong những ngày sôi động, quyết liệt, một lần nữa hành quân ra trận bảo vệ biên giới Tây Nam và làm chuyên gia giúp nước bạn Campuchia. Hy vọng một ngày nào đó, tôi sẽ có dịp trở lại đất nước Campuchia để chứng kiến sự hồi sinh mạnh mẽ sau những năm tháng thoát khỏi họa diệt chủng, xứng danh với truyền thống vẻ vang của đất nước Chùa Tháp với sự quyến rũ của Angkor Thom, Angkor Wat.

Nhà báo Vũ Xuân Bân