Sao cho trong ấm thì ngoài mới êm

Trong cuốn Từ điển Thành ngữ Việt Nam (Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Khang, Phan Xuân Thành, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1993), thành ngữ trong ấm, ngoài êm được giải thích là: "1. Có quan hệ trong nội bộ cũng như với bên ngoài hòa thuận, êm ấm, yên ổn. 2. Trong nội bộ có đoàn kết, tốt đẹp thì các quan hệ bên ngoài mới yên ổn, êm thấm". Nghĩa 1 (giống như lời nàng Kiều trong câu thơ trên) là lời khuyên cho mỗi gia đình. Nghĩa 2 là lời khuyên dành cho mỗi tập thể, mỗi cơ quan, tổ chức... Tựu trung, mọi sự lớn nhỏ ở đời chỉ yên ổn, tốt đẹp "xuôi chèo mát mái" khi có sự đồng thuận từ bên trong nội bộ (mỗi gia đình hay mỗi tập thể) trước đã. Gia đình mà mất đoàn kết, lục đục, nay cãi nhau, mai cãi nhau, thậm chí xảy ra xô xát thì không thể (và không bao giờ) làm thành tổ ấm, không thể làm tốt công việc "đối nội, đối ngoại" với họ tộc, anh em làng xóm. Nhà có công có việc, bà con láng giềng đến giúp mà vợ chồng nhà nọ cứ mặt nặng mày nhẹ với nhau (vùng vằng quăng ném, chửi chó mắng mèo) thì sẽ mất hứng, chẳng ai muốn giúp. Cũng vậy, cơ quan, đoàn thể nọ mất đoàn kết, năm bè bảy bối. Hễ có xảy ra sự kiện gì cần chung tay quyết định thì lập tức phân hóa thành hai, ba hoặc rất nhiều phe nhóm. Phe nào cũng cho rằng mình đúng, mình đứng trên lập trường khách quan, công tâm và dân chủ. Tất nhiên, xuất phát từ quan niệm định kiến như thế thì sẽ không bao giờ dẫn đến một sự đồng tâm nhất trí. Trong tranh luận mà "một thằng phát biểu chín thằng khinh" thì chắc chắn không đi đến sự đồng thuận nào hết, dù rằng chỉ là đồng thuận hình thức. Đấy là chưa nói, chính từ sự bất đồng như thế mà để dành lợi thế cho mình, người ta sẵn sàng "vạch áo cho người xem lưng" (ví hành động tự để lộ cái không tốt, không hay của mình hoặc trong nội bộ mình cho người ngoài biết). Và thế là "trong nhà chưa tỏ ngoài ngõ đã thông" (để lộ thông tin, nhanh chóng để lan tỏa ra, đến mức người trong nhà, trong nội bộ còn chưa nắm bắt được hết mà người bên ngoài đã biết rõ, biết tường tận). Như thế, chính ta hại ta bằng các hành vi, ứng xử thiếu tỉnh táo, không đúng mực của mình. Thuận vợ thuận chồng tát Bể Đông cũng cạn. Vợ chồng nọ vui vẻ và đồng thuận còn mang lại sức mạnh to lớn thế, huống hồ một tập thể đoàn kết, trên dưới một lòng. Một cây làm chẳng nên non/ Ba cây chụm lại nên hòn nói cao.

Cũng phải nói thêm rằng, trong những trường hợp như vậy, vai trò của người chủ sự gia đình hay của người đứng đầu cơ quan, tập thể rất quan trọng. Trong gia đình, đó là người chồng - đóng vai trụ cột. Trong tập thể, đó là thủ trưởng - đóng vai "thuyền trưởng" đứng mũi chịu sào. Trước hết, họ phải hết sức bình tĩnh, giữ thăng bằng trước đã, để chèo lái con thuyền ra khơi xa trong cơn sóng gió không bị ngả nghiêng. Kế đó, họ phải là tấm gương, là mẫu mực trong mọi lời nói và hành động. Tấm gương đó biểu thị qua sự công tâm, sáng suốt, ở nhiệt tình trách nhiệm và sự khéo léo trong phát ngôn, ứng xử. Nóng mất khôn, mặn mất ngon. Mọi sự bột phát nóng nảy (cực đoan, hiếu thắng) sẽ không thể có suy nghĩ tỉnh táo, sáng suốt được. Có thế, ta mới có cơ giữ cho "trong ấm" để từ đó mà có cách đối đãi, ứng xử thích hợp để có "ngoài êm". Sao cho trong ấm thì ngoài mới êm. Câu nói (với triết lí hết sức đơn giản đó) của nàng Kiều năm xưa vẫn còn vang lên, là bài học thấm thía với mỗi người chúng ta trong cuộc sống hôm nay.

Hãy giữ cho mỗi nhà ta

Một ngọn lửa ấm chan hòa niềm vui.

PGS. TS. PHẠM VĂN TÌNH