Thách thức lớn trong thích ứng và phát triển

Các đại biểu dự Diễn đàn “Lưu vực sông Mê Công trước thách thức bảo vệ người dân và hệ sinh thái trong bối cảnh nhiều biến động” đều bày tỏ lo ngại này.

Tiếng nói từ đại diện các cộng đồng

Theo Ủy ban sông Mê Công Việt Nam, lưu vực sông Mê Công là một trong những lưu vực trên thế giới bị tác động mạnh mẽ nhất bởi BĐKH. Tại các quốc gia trong lưu vực, những thay đổi về đa dạng sinh học do BĐKH gây ra sẽ tác động đến sinh kế của người dân, từ đó ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển bền vững của khu vực. Bên cạnh đó, lưu vực sông Mê Công cũng đang và sẽ đối mặt những thay đổi mạnh mẽ về môi trường do các hoạt động phát triển trên dòng sông này, đặc biệt là các dự án thủy điện trên dòng chính.

Ông Som Kiat Knunsangsa đến từ miền Đông Bắc Thái Lan bày tỏ lo lắng: Trong gần 2 năm trở lại đây, vùng Đông Bắc Thái Lan đã chứng kiến những thay đổi tiêu cực của dòng Mê Công. Không chỉ thảm thực vật ven sông mà nhiều loài sinh vật khác cũng suy giảm. Hiện nay trong vùng chỉ còn 6 chủng loại cá phát triển khiến sinh kế của người dân gặp khó khăn. Trước đây có hơn 1.000 thuyền đánh bắt cá, nay giảm xuống còn 300 phương tiện, nhiều người đã tìm đến nơi khác kiếm sống. Các đập thủy điện đã làm “nổ tung” dòng Mê Công.

Ảnh hưởng của các dự án thủy điện được cho là sẽ làm giảm độ màu mỡ của đất và sản lượng cá tại các quốc gia ở hạ lưu sông Mê Công.

“Sông Mê Công không còn giống như một dòng sông tự nhiên của ngày xưa nữa”, ông Long Sochet, đại diện cộng đồng ở Tonle Sap (Biển Hồ), Campuchia nói. Theo ông Long Sochet, từ khi có các đập thủy điện, hệ sinh thái của Biển Hồ thay đổi rõ rệt. Một số loài cá đã biến mất hoàn toàn, nhiều loài cá giảm một phần hoặc giảm nghiêm trọng. Bên cạnh đó, mực nước hồ xuống thấp, đất đai cằn cỗi, thiếu phù sa buộc người dân phải tăng cường dùng phân bón hóa học, nhiều người không sản xuất nông nghiệp nữa. Sinh kế của khoảng 2 triệu người sống ở khu vực Biển Hồ đang bị đe dọa, tương lai chưa biết dựa vào đâu.

“Tôi ở tỉnh Tiền Giang, trước đây nước ngọt quanh năm, cây trái bốn mùa tươi tốt. Nay những hình ảnh đó không còn, thay vào đó là hiện tượng xâm nhập mặn đến mức báo động, sạt lở bờ sông và bờ biển xuất hiện quanh năm. Thiệt hại thấy rõ nhất là cây vú sữa Vĩnh Kim nổi tiếng ở quê tôi, hơn 80% diện tích vú sữa bị chết hoặc suy giảm năng suất do ảnh hưởng của xâm nhập mặn”, ông Nguyễn Thanh Hải chia sẻ.

Khuyến nghị vì sự phát triển bền vững

Ngày 20-3, thông tin từ Diễn đàn “Lưu vực sông Mê Công trước thách thức bảo vệ người dân và hệ sinh thái trong bối cảnh nhiều biến động” do Tổ chức Sông ngòi quốc tế (International Rivers -IR), Trung tâm Con người và Thiên nhiên (PanNature), Liên minh Cứu sông Mê Công (Save the Mekong coliation-StM) và Diễn đàn Môi trường Mê Công (MEF) phối hợp tổ chức ở TP Cần Thơ, cho biết: Hiện nay, ngoài 7 công trình đập dòng chính đã hoàn thành trên phía thượng nguồn (Trung Quốc), 11 con đập đang và sẽ xây dựng ở hạ lưu sông Mê Công tại Lào và Campuchia được đánh giá sẽ gây ra những tổn thất nghiêm trọng đối với nguồn phù sa, thủy sản, chất lượng nước, đa dạng sinh học… của dòng sông.

Tiến sĩ Dương Văn Ni (Trường Đại học Cần Thơ) cho rằng, dù nguyên nhân thay đổi nguồn nước là gì, các nước: Lào, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam đều gánh chung hậu quả là tổn thất, không chỉ thế hệ này mà nhiều thế hệ sau. Bất kỳ hoạt động phát triển nào trên lưu vực cần quan tâm đến sự thay đổi nguồn nước (chất lượng nước, chu kỳ, dòng chảy) thay vì chỉ quan tâm đến lượng nước. Tác động của đập thủy điện lên lượng phù sa nghiêm trọng hơn tới lượng nước, tác động của biến đổi môi trường sẽ buộc cộng đồng phải di dân.

Tiến sĩ Naruepon Sukumasavin (Ban thư ký Ủy hội sông Mê Công quốc tế) cho rằng, sự suy giảm phù sa và chất dinh dưỡng về phía hạ lưu do ảnh hưởng của các dự án thủy điện sẽ làm giảm độ màu mỡ của đất, giảm sản lượng lúa gạo cũng như sản lượng cá. Các quốc gia trong lưu vực có tính liên kết vùng chặt chẽ và phụ thuộc lẫn nhau, vì vậy cần hợp tác xây dựng kế hoạch phát triển chung; cân đối sự đánh đổi giữa phát triển thủy điện và thủy sản, phân bổ lại lợi ích của các nhà đầu tư phát triển thủy điện cho cộng đồng dân cư bị mất thu nhập do giảm sản lượng đánh bắt cá ở các quốc gia hạ lưu sông Mê Công (Lào, Thái Lan, Việt Nam, Campuchia).

Cùng quan điểm, Tiến sĩ Lê Việt Phú (Trường Đại học Fullbright Việt Nam) cảnh báo: Hạ vùng sông Mê Công đang phải đối mặt với những rủi ro chưa từng có, các nhân tố ảnh hưởng gồm cả nhân tai, thiên tai và BĐKH. Nếu không có cơ chế hợp tác toàn vùng thì việc phát triển tự phát giữa các quốc gia sẽ dẫn đến cuộc đua xuống đáy.

“Cần có cơ chế chia sẻ lợi ích bảo đảm phát triển bền vững và phải chấp nhận khai thác ở một mức độ nhất định, dần dần và học hỏi qua kinh nghiệm”, Tiến sĩ Lê Việt Phú đề xuất.

Bài và ảnh: HỒNG ĐĂNG