Thiệt hại vì nấm độc - năm nào cũng có

Nấm độc tán trắng Amanita verna.

Sáng 28.3, ông Sùng Diu Hồng, SN 1966, hái nấm gần nhà về nấu canh nấm, bữa trưa còn thêm món thịt lợn xào. Khoảng 13h, ông, vợ là Thào Thị Vản, SN 1970, con dâu Ly Thị Pà, SN 1995 và con trai Sùng Văn Hoành, SN 1990, đều đau đầu, buồn nôn, ói mửa, đi ngoài phân lỏng, 22h cả 4 người được đưa đến BVĐK Hà Giang cấp cứu. Sau 3 ngày chữa trị, do ngộ độc nặng, anh Hoành tử vong vào lúc 13h 31, ngày 31.3; tiếp đến tối ngày 1.4, là bà Vản và khoảng 18h ngày 2.4, là chị Pà. Ông Hồng phải về Trung tâm chống độc (TTCĐ), BV Bạch Mai, Hà Nội để cứu chữa.

Mỗi năm hàng chục vụ ngộ độc, hàng chục người chết

Hàng năm, hiếm có tỉnh, thành phố không có người ngộ độc nấm và tử vong, nhiều nhất là các tỉnh miền núi, vùng sâu, xa.

Năm người ngộ độc nấm ở xóm Vang, xã Liên Minh, Võ Nhai, Thái Nguyên thì bốn người tử vong tại TTCĐ Bạch Mai, là bà Vũ Thị Hồi, 60 tuổi, chị Lý Thị Thơm, 35 tuổi và con trai Lý Minh Khôi, 13 tuổi, em Lý Thị Thùy, 14 tuổi - cháu họ chị Thêm. Ông Triệu Nho Phú, 56 tuổi, chồng bà Hồi, nhiễm độc gan nặng, tiên lượng rất xấu... Chỉ trong khoảng hai tuần lễ, ngoài 4 ca tử vong nói trên, TTCĐ Bạch Mai còn phải nhận 5 người khác ở xóm Cao Biền, Phú Thượng, Võ Nhai, 3 ca tử vong; rồi đến 4 người ở Tuyên Quang, 2 ca nặng, hôn mê sâu, gia đình xin về, 2 người còn lại nhất quyết đòi về đưa tang con, cháu dù tình trạng bệnh xấu, khó tiên lượng. Năm người ngộ độc nấm ở huyện Mai Châu, Hòa Bình cùng nhập viện thì 2 người tử vong, 1 người nguy kịch. Gia đình ông Chu Văn Mai ở huyện Chi Lăng, Lạng Sơn ăn nấm rừng thì 3 người nhập TTCĐ Bạch Mai... Khi đã nộp 400 triệu đồng viện phí (gia đình không đóng bảo hiểm), biết bệnh tình của anh trai rất xấu nên chiều 27.3, cô em gái Chu Thị Quỳnh đành đau đớn xin cho anh về... để tập trung cứu bố mẹ do còn khả năng cứu chữa. Rất may là bố mẹ cô đã ra khỏi hôn mê sau hơn một tuần và dần hồi tỉnh... Bốn người ở xã Tây Sơn, Kỳ Sơn, Nghệ An, phải về BV Nghệ An (xa hơn 200 km) cấp cứu là ông Vừ Bá Kỷ, hai anh Vừ Bá Sở và Vừ Tống Bì gia đình xin về vì không có tiền chạy chữa, tử vong tại nhà, anh Vừ Bá Trung nguy kịch do suy gan, thận... Ba người ở bản Tân Séo Phìn, Mồ Sì San, Phong Thổ, Lai Châu là ông Tẩn Phủ Vàng, 63 tuổi suy gan, thận nặng; cháu ruột Tẩn Láo Tả, 8 tuổi và cháu Tẩn Láo Tả, 11 tuổi (trùng tên họ, đi qua ghé lán rừng chơi và cùng ăn nấm) tử vong... Có cả một sản phụ ngộ độc nấm, nhập TTCĐ Bạch Mai khi đã rất nguy kịch, phải thở máy, thai 4 tháng chết lưu, rối loạn đông máu nặng... Trớ trêu nhất là ông Nguyễn Tiến Vang, 63 tuổi, ở thôn Nà Lại, Đại Sảo, Chợ Đồn, Bắc Kạn, người đi rừng hái nấm từ nhỏ, đã từng “truyền nghề” hái nấm rừng cho nhiều người trong thôn, nhưng một lần ăn nấm rừng tự hái, ông chóng mặt, đau đầu, nôn ra máu, tiêu chảy dữ dội và chết vì ngộ độc!

Có rất nhiều vụ ngộ độc nấm đông người cùng bữa, cùng nhập viện cấp cứu như 19 người ở xã Sin Súi Hồ, Phong Thổ và 14 người từ 7 - 84 tuổi ở bản Phan Xi Hoa, Nùng Nàng, Tam Đường, Lai Châu; 13 người ở ấp Trường Ân, Trường Đông, Hòa Thành, Tây Ninh; 11 người của hai gia đình ở thôn Làng Cúng, Đạo Đức, Vị Xuyên, Hà Giang; 20 người ở thôn Bản Roài, Ngọc Long, Bắc Quang, Hà Giang; 10 người ở bản Eng, Xuân Lạc, Chợ Đồn, Bắc Kạn; ở Kon Tum, trong đợt 25 ngày có 7 vụ với 33 người trúng độc, 3 người chết, trong đó vụ nhiều nhất là 5 người ở thôn Nú Vai, Kroong, Đắk Glây...; 10 anh em, họ hàng ở bản Cắm, Cắm Muộn, Quế Phong, Nghệ An; 7 người vợ chồng, con cái ở thôn 2, Nà Hẩu, Văn Yên, Yên Bái; 7 thanh, thiếu niên từ 7 - 25 tuổi, ở buôn Kuốp, Đray Sáp, Krông Ana, Đắk Lắk...

Độc tố nấm rất khác nhau trong từng loại nấm nên biểu hiện, mức độ độc cũng rất khác nhau.

Có khoảng 10.000 loài nấm, nhưng chỉ có hơn 100 loài ăn và làm thuốc được. Các loại độc tố (ĐT, ví dụ: Amatoxin, Orellanine, Muscarine, Coprine, Ibotenic acid, Psilocybin...) trong các loài nấm độc không giống nhau về mức độ độc, thời gian xuất hiện và biểu hiện triệu chứng ngộ độc. Ít nguy hiểm hơn nếu xuất hiện triệu chứng trong khoảng 3h sau ăn. Cụ thể, với biểu hiện tăng tiết nước bọt, đờm dãi ở phế quản; tiêu chảy; co đồng tử; chảy nước mắt... là ĐT Muscarine. Nếu mặt đỏ, nóng bừng, nôn, toát mồ hôi, rối loạn nhịp tim, trụy tim mạch... xuất hiện trong vòng 30 phút sau ăn là ĐT Coprine. Nếu gây ảo giác và kích thích dạ dày ruột, mệt lả, đau bụng, sốt, giãn đồng tử, co giật... là ĐT Psilocybin... Các triệu chứng xuất hiện sau ăn 6h nguy hiểm hơn, tử vong nhiều hơn. Chẳng hạn, xuất hiện triệu chứng trong khoảng 6 - 12h sau ăn: nôn, đau thắt bụng, tiêu chảy, co giật, suy gan, gan to, vàng da, tiểu ra máu, nước tiểu có protein là ĐT Amatoxin. Triệu chứng xuất hiện khoảng 1 - 12 ngày sau ăn: biểu hiện tiểu ít, không có nước tiểu, ure và creatinin máu tăng..., là hậu quả của suy gan, thận cấp do ĐT Allenic noceucine, Orellanine - nguy hiểm tính mạng vì gây viêm gan nhiễm độc, dẫn đến hôn mê gan, ít có khả năng cứu chữa. TTCĐ Bạch Mai, nơi tiếp nhận nhiều nhất bệnh nhân ngộ độc nấm phía Bắc cho biết: Tử vong cao nhất do trúng độc nấm đến 50%, cho dù đã áp dụng các biện pháp tiên tiến, đắt tiền nhất như lọc máu hấp phụ, chạy thận nhân tạo ngắt quãng hoặc liên tục, lọc gan (gọi là albumin hấp phụ - MARS), thay huyết tương, dẫn lưu đường mật qua da (phải mổ) và các biện pháp hồi sức tích cực khác...

Kinh nghiệm sai dẫn đến ngộ độc

Những kinh nghiệm của người dân về nấm độc có rất nhiều sai lầm như nấm độc có màu sặc sỡ; côn trùng, chó, mèo, gà ăn được thì người ăn được; thử nấm độc bằng bạc (đồng tiền, nhẫn, thìa...) nếu bạc chuyển sang màu xám là nấm độc... Tuy nhiên, nấm trắng lại có 3 loại cực độc là nấm tán trắng, nấm trắng hình nón, nấm tán trắng hình trứng, còn nấm ô tán trắng phiến xanh chỉ gây rối loạn tiêu hóa! Tin rằng, côn trùng ăn được thì an toàn với người là hết sức sai lầm do các loại nấm độc đều bị kiến, ốc sên, sâu bọ ăn nhưng chúng không sao. Bởi mỗi chất độc chỉ phát tác độc với một số loài nhất định, không phải độc với mọi loài, chẳng hạn dê ăn lá ngón không sao, người ăn sẽ chết... Ngay cả người ăn côn trùng đã ăn nấm độc sẽ bị ngộ độc... Cho chó, gà ăn, nếu sau 1 - 2h, chúng không ngộ độc hoặc thì “kết luận” nấm không độc... Cách này rất nguy hiểm vì chỉ phát hiện được những loại ĐT tác dụng nhanh, trong khi những loại nấm gây chết người thường phát tác chậm, sau 12 - 24h mới có biểu hiện đầu tiên, còn động vật sau ngộ độc 4 - 5 ngày mới chết... Nếu bạc đổi thành màu xám đen thì là nấm độc lại càng không có cơ sở khoa học, bởi các loại độc tố trong mọi loại nấm không cho phản ứng với bạc nên bạc không đổi màu.

Muốn ăn nấm phải biết nhận dạng nấm độc: Thường có màu; có đủ mũ, phiến nấm, cuống và vòng cuống, bao và phình gốc (ĐT có trong tất cả các bộ phận này); thịt nấm màu hồng nhạt; sợi nấm phát sáng trong đêm; có mùi hắc hoặc khó chịu. Việt Nam có trên 130 loài nấm độc, trong đó có những loài cực độc, làm chết đến 95% số người ăn phải, là nấm độc tán trắng (Amanita verna); nấm độc trắng hình nón (Amanita virosa); nấm mũ khía nâu xám (Inocybe fastigiata hoặc Inocybe rimosa); nấm tán trắng hình trứng (Chlorophyllum molybdites). Cần nhớ 3 điều sau: Nấm độc nhất cũng có thể bị nhầm với nấm ăn được do một vài giai đoạn phát triển có hình dạng, màu sắc giống nấm ăn được; trong đám nấm lành có thể lẫn nấm độc; nấm màu trắng vẫn có loài độc, chẳng hạn 2 loài nấm độc nhất (Amanita) nói trên, màu trắng muốt, ăn rất ngọt như bỏ bột ngọt, nhưng là loài gây độc nhiều nhất ở nước ta. Nên nhớ, thực tế ngay cả chuyên gia về nấm cũng vẫn nhầm. Sẽ không bị ngộ độc nếu không ăn nấm tự nhiên!

Khi ngộ độc nấm, phải lập tức gây nôn: Cho uống than hoạt tính 1g/kg thể trọng và sorbitol 2g/kg (nếu có), đưa ngay đến BV. Thấy triệu chứng xuất hiện sớm cũng không được chủ quan vì những ca dạng này vẫn gây tử vong, chỉ ít hơn dạng triệu chứng xuất hiện chậm và muộn mà thôi. TTCĐ Bạch Mai, Hà Nội đã gặp một ca ăn cùng bữa hai loại nấm xuất hiện triệu chứng sớm và muộn, khi triệu chứng sớm tạm lắng dịu thì triệu chứng muộn mới bùng phát...

BS NGUYỄN KIÊN